No bicarelo do bico do brelo
cantaba un paxariño,
no mesmiño
bicarelo do bico do brelo.
Uxío Novoneyra
Aurichu Pereira Carballo naceu en Compostela o 15 de xaneiro do 1940. Puxéronlle de nome Aurora, como a súa avoa paterna, a da 'Flor Noiesa' compostelá, e mais a súa madriña, irmá do seu pai, casada cun vasco que viñera licenciarse en Medicina na universidade galega e quen, des que naceu a criatura, chamouna agarimosamente Aurichu -diminutivo euskaldún que afortunadamente a singularizaría entre todas as Auroras do noso país, e co que sería identificada ao longo de toda a súa vida aquén e alén Padornelo-.
A súa nai, María Carballo Casado, era mestra na Ponte Ulla, e o seu pai, Xesús Pereira Vilariño -o meu inesquencíbel 'mestre Pereira'- érao na viciña Santa Cruz de Ribadulla. Casaran na primavera do 36 e, coa irrupción sanguiñenta do 'Atila en Galiza' nese mesmo vran, a don Xesús prendérano os fascistas e estiveran a piques de pasealo como a Casal, Camilo e tantos e tantas mártires máis. María Carballo, católica praticante, pedíralle axuda ao cura de Santa Cruz, quen lle dera unha exemplar leición de caridade cristiana: 'Te está bien empleado por casarte con un rojo', espetáralle impertérrito. Mais, por fortuna, don Xesús librárase da morte. Mobilizárano e mandárano a Villablino até o remate da guerra. Iso si, deixárano sen escola e excluírano da profisión de mestre -até que, anos despois, no 1943, un fato de pais de familia composteláns contrataríano para ser mestre dos seus fillos e fundaren a exemplarmente famosa 'Preceptoría'-.
Aurichu criouse até os seis anos coa súa nai na Ponte Ulla. Era miúda, leda, faiscante e lizgaira: chamábana 'a Carriza' -por mor do paxariño disque máis pequecho da fauna galega-. Tiña a axilidade dos esquíos, e gabeaba polas froiteiras a apañar mazás, peras ou pexegos. Foran anos felices para ela, nos que a Galiza labrega deixaríalle vivencias e pegadas imborrábeis na súa sensibilidade artística e mais na súa cosmovisión do país e do mundo. Porén, na contorna da familia, pasaba desapercibida. Dicíame ela: "Pilar, a miña irmá máis vella, xa era unha 'vedette' cando nena: nas xuntanzas festeiras recitaba a Rosalía enriba da mesa. Pedro, seguinte a min, era o varón. E Carmen, moi feitiña ela, era 'a nena'. Eu non tiña ningún deses tres atributos. Mais non sentía ciume ningún. Só ás veces, nesas xuntanzas, agatuñaba por debaixo da mesa a ver se me caía algún pataco dos que lle daban a Pilar".
Instalados en Compostela
Xa máis logo en Compostela, instalados os irmáns no Patio de Madres, co seu pai de mestre na Preceptoría, emerxe a figura entrañabelmente maternal de Rosalía, a muller do Ullán que os criou os catro -pois que a nai seguía por forza de mestra na Ponte Ulla- e que co tempo mesmo chegaría a axudala a criar os seu fillos. Aurichu asistía á escola primaria nas Orfas, onde xa comezaría a iniciarse na música cunha monxa de orixe euskaldún. A nai había estimulala nesa afición -mesmo habíalle mercar un piano que fora dun bispo protestante de Luou- e Aurichu estudaría na Económica e chegaría até quinto de piano examinándose no Conservatorio de Madrid.
Contábame que, nese curso, levábao moi ben preparado, o seu curmán Ramoncho dicíalle que ía facelo millor ca nunca antes, mais no exame ficou en branco, o presidente do tribunal tivo a impertinencia de comentar de voz alta 'usted no lo sabe', e ela ergueuse, apañou a partitura, bateu coa man no teclado e berroulle: "Sí que lo sé" -e liscouse con toda a fachenda-. Ben anos despois, cando comezamos a vivir xuntos, voltaría ao piano e até chegaríamos a tocar algúns movementos das sonatas para catro mans de Mozart.
Feito o ingreso, Aurichu cursou o bacharelato no recén criado Instituto femenino Rosalía Castro, no histórico Colexio renacentista de San Clemente, dirixido daquela por unha magnífica intelectual e mestra, supervivinte do Seminario de Estudos Galegos: María Pura Lorenzana, galeguista amiga, coetánea e paisana de Paco del Riego.
Dous feitos decisivos
Ao rematar o bacharelato prodúcense dous feitos decisivos na vida de Aurichu. Un: os pais envíana a Madrid, á casa da súa madriña Aurora, daquela xa viúva, a preparar o ingreso na Escuela de Bellas Artes de San Fernando. Foi outra andaina que a marcaría de por vida. Por unha banda, pola entrañábel convivencia coa madriña e o seu leal compañeiro, Ángel -a quen Aurichu chamaba cariñosamente 'Zampanó', pola persoaxe de 'La strada' de Fellini-, e con quen Aurora rexentaba un taller de confección de punto e plisado, no que Aurichu colaboraba cosendo botóns e indo a miúdo aos bancos a pedir aprazamentos das letras de cambio. Mais tamén, e sobre todo, polo seu labor cotián no Casón do Retiro, onde ía 'facer estátua', e adequiríu esa súa inimitábel mestría no debuxo e no retrato, tanto do natural coma imaxinario -esa pasmosa capacidade de facer debuxos a liña nos que os espazos intermedios cobraban volume, coma os dun Maside ou de De Dios, por caso.
O outro feito: de volta en Compostela por non poderen prolongarlle a estadía en Madrid, entra en relación con Carlos Maside -por vía da súa amizade co seu sobriño Xulio- na súa casa da Rúa do Vilar. Maside decátase do talento daquela Aurichu de dezaseis anos e estimúlaa para que debuxe e pinte. "Pinta, pinta, pinta -contábame ela que lle dicía il- porque como cases acabouse todo". E así viría ser durante un tempo, malia que despois, por fortuna, non. De primeiras debuxaba e pintaba arreo: hai na nosa casa acuarelas daquela mociña que, co tempo, habían deixar pasmados a Huete, De Dios ou Silverio Rivas. Mais a vida premía, e Aurichu tentou dende labores de enfermeira pediatra no Hospital compostelán deica locutora suplente en Radio Galicia, sen dar achado o seu oco.
Nestas, aos dezanove anos coñeceu un mozo atractivo, ben parecido e poeta, ficou encinta, casaron e naceu unha filla: Cristina que, andados dous decenios, ía ser o seu alter ego, a súa leal confidente, a súa fidel camarada de traballo en Xanela, e a nosa solidaria compañeira na andaina do nacionalismo emancipador dos anos oitenta. Aurichu quería chamar a nena Susana, mais o seu consorte negouse en redondo por motivos silenciados, así que foi Cristina -fermoso nome en calquer caso para unha fermosa rapariga como era ela-.
A parella foi vivir a un pequeno piso de aluguer na Caldereiría, onde xa vivira o finado pai do seu consorte. Foi un xerro d'auga fría: as moi precarias condicións sanitarias non tiñan comparanza coas confortábeis dos Pereira no Patio de Madres, humildes mestres cultos. O mozo poeta non tiña medios de vida propios: só a paulatina liquidación do patrimonio paterno, que se esgotou axiña. Nos primeiros anos sesenta, a parella apenas sobrevivía cunha pequena axuda que Galaxia lle daba ao poeta. Aurichu, por dignidade, non lles contaba nada aos seus pais: "Todo vai ben" -dicíalles cando perguntaban-. Inventaba mil trécolas para disimular e saíren do paso. Aprendeu de Esperanciña, nai da súa inseparábel prima Mercedes, a cociñar con case nada, ía á praza co cesto cheo de embrullos de papel para simular que xa fixera a compra e mercar o indispensábel. Facía fermosos debuxos que o seu grande e solidário amigo Gonzalo 'Virgondoiro' vendía na pequena libraría que tiña daquela na Praza da Universidade. Cando cadraba, daba clases de debuxo tamén.
O Galo
Ora ben, Aurichu botáballe un imenso valor e alegría á súa vida: naquela cativa vivenda xuntábanse amigos e amigas do mundo da cultura e da política nacionalista, progresista e antifascista -uns xerros de viño d'A Reixa e unhas patacas viúvas abondaban para facer unha festa calquera serán-. Mesmamente, nun deses encontros na súa casa, un fato diles decidiron constituír unha asociación cultural, que ía ser a pioneira da constelación delas que se criarían no decenio dos sesenta por toda Galiza adiante. Era xa de madrugada cando aínda andaban á percura dun nome para a asociación e, nestas, Aurichu exclama: "O Galo, ten que ser O Galo!". E así foi.
No entanto, o mozo poeta virara nun marido posesivo, despótico, obsesivamente ciumento e con arroutadas de violencia verbal e física con ela e mais os fillos -violencia que iría a máis e derivaría en insuportábel maltrato-. Sempre tiven a convición de que un home que maltrata a nai dos seus fillos é un covarde radical, alén da miseria moral que acobilla. Mais velaí que Aurichu, lonxe de someterse, enceta un demorado e constante proceso de afirmación da súa criatividade artística e de emancipación como muller. Levado coa coraxe e a paciente e sosegada teimosía xenuínas da súa rexa persoalidade envolta en 'luvas de seda' e proxectada nunha indicíbel xenerosidade de espírito.
Recomeza a pintar en condicións límite: polas noites, con pouca luz, sen cabalete e co rústico bastidor ou a táboa de aglomerado apoiados no respaldo dunha cadeira. E fai gravado en linóleo, e pirografía, e debuxa constantemente. Até que é descuberta por Reimundo Patiño e Luis Seoane e, na famosa exposición de artistas novos do 1973, leva o primeiro premio en votación dos proprios artistas participantes nela, mais da Aurichu artista non me corresponde falarvos eiqui: xa o vén de facer maxistralmente Mercedes Rozas.
Quero en troques referirme tan sequer brevemente ao seu heroico proceso de emancipación como muller. Tenmo espricado ela abondas veces ao longo dos nosos catro decenios de feliz e libérrima convivencia como parella. A súa estratexia comezou ao decatarse de que, para se liberar daquela tiranía masculina -en rigor, machista- compríalle dotarse de medios económicos propios de vida, para ela e os seus fillos.
E así, após a luminosa experiencia pioneira da galería de arte 'Grido' -frustrada axiña por estupidez allea- Aurichu monta, nun reducido portal da Fonte Sequelo, a inimitábel tenda 'Xanela, arte do povo' -que hoxendía constitúe toda unha lenda de audaz e certeira iniciativa cultural no pequeno comercio compostelán, ben coñecida de todos vós-. Artesanía galega e máis de tódolos recantos da Penínsua, os primeiros anos, e despois confección a man de pezas únicas de roupa deseñadas por ela, ademais de insólitas prendas e obxectos artesáns hindús e/ou paquistanís mercados por ela en París e Londres.
'O que dure'
'Xanela' foi un éxito total. Ela traballaba arreo e sostiña a familia toda. Mais o 'negocio' estaba a nome do seu consorte -quen anos despois resultou que nin sequer a dera de alta como traballadora-. Así que, pacientemente, percurou outro local, desta vez na Rúa Nova, que conqueríu a finais dos setenta, púxoo ao dispor dil, e puido ser ela a titular da 'Xanela': dese xeito, púidose ao cabo divorciar. No ínterin, namorámonos apaixoadamente e comezamos a vivir xuntos, cos seus catro fillos, xa no espacioso piso do Preguntoiro que ela viña de alugar pouco antes. Libérrimos, sen previsións: 'o que dure -dixerámonos- sexan semanas ou toda a vida'. Eu viña de retornar dun descenso aos infernos de catro anos, e eu dicíalle que o noso era coma o mito de Orfeo, só que á inversa: fora ela, a miña Eurídice, a que me resgatara das tebras -e eu non volvera a ollada atrás-.
A nosa paixón tornouse nun amor total e indestrutíbel. O amor consiste en entrega, en darse gratuitamente sen límite -non en recibir-. O noso era, sen límite, entrega gratuíta recíproca. Dende o comenzo eu mercáballe pinturas, de cera, de pastel, de óleo, de acrílicos. Mais ela dicíame que, mentras tivese a tenda, non podía volver pintar. Iso si, debuxaba a cotío, en calquer soporte: era fabuloso vela debuxar até nos manteis de papel das tabernas, e colorealos con viño tinto e cinza dos pitillos ou calquer outro pigmento improvisado. Só cando, ao remate do século, deixou 'Xanela' -coa desaforada subida dos alugueres as rendas levábanlle os beneficios- conseguín que voltase pintar. Tivo que vencer o medo, recuperar a habelencia, mais, coa amorosa tutela de Xosé Luis de Dios e Silverio Rivas -foi Silverio quen lle deu pulo para pintar en grandes formatos- o xenial talento de Aurichu achou a súa máis plena eclosión. Até a fabulosa mostra d'O meu Courel imaxinario en Ourense -certeiramente dirixida por Mercedes Rozas-. Acadado ese cume, Aurichu considerou que alén dil non había máis vieiros a andar.
'O que dure' -dixerámonos en 1982. Durou corenta e dous anos. Disque o Beiras viviu dúas veces. Pois a segunda vida miña deuma Aurichu. Até que ela, fisicamente, finou. Eu morrín con ela dalgún xeito: eu non sei ben quen son agora, só sei que ela está viva dentro de min, e que, darredor, só hai baleiro e frío. Fican as metáforas dos poetas. "Un soir fait de rose et de bleu mystique / nous échangerons un éclair unique / comme un long soupir, tout chargé d'adieux. / Et plus tard, un ange, rentrouvrant les portes, / viendra ranimer, fidèle et joyeux, / les miroirs ternis et les flammes mortes". Aurichu, 'meu amor de madrugada', "alma minha gentil que te partiste", onde é que estás agora? "A musa dos povos que vin pasar eu / comesta dos lobos, comesta morreu. / Os osos son dela que ides enterrar /: hai de quen leva na fronte unha estrela / hai de quen leva no bico un cantar!". Sabes?: cando os meus osos se esfarelen, "polvo serán, mas polvo enamorado". Adeus... Que digo!, non: até xa.
Compostela, Museo do Pobo Galego, 11 de xaneiro do 2024.
