A aposta polas ciencias naturais, matemáticas e a biomedicina no Seminario de Estudos Galegos

O Seminario de Estudos Galegos (SEG) incorporou por vez primeira na historia do galeguismo cultural as ciencias entre os seus temas de traballo. A institución tivo claro desde o momento fundacional que se Galicia era o seu obxecto central de estudo, iso incluía ás ciencias naturais, biomédicas e matemáticas. Tamén nesas áreas de coñecemento existía unha desatención previa. Con esa decisión o SEG fíxose eco da crecente presenza das actividades científicas nas sociedades europeas do momento, onde a cultura científica pasara a ser un elemento chave da cultura. Un fenómeno que tamén se podía observar en Galicia, onde as ciencias estaban a medrar na esfera académica e na pública. Nese sentido, no berce do SEG, Santiago, o novo século trouxera importantes novidades, unha transformación que se pode visualizar na instalación da Misión Biolóxica de Galicia (1921) e na recuperación, en 1922, da Facultade de Ciencias, sección de Químicas. Seccións científicas O SEG crearía varias seccións relacionadas coas ciencias experimentais e matemáticas: as de Ciencias, Fisioloxía e a Subsección-Sección de Xeoquímica. Nelas integráronse diversos socios activos e, ademais, membros destas seccións contribuíron a tarefas e obxectivos comúns do Seminario. Por outra parte, a implicación do profesorado das tres facultades científicas (Ciencias, Medicina e Farmacia) da universidade compostelá foi escasa. Da Facultade de Ciencias procederían dous dos máis importantes protagonistas do SEG, Luis Iglesias e Isidro Parga; de Medicina participou só un catedrático (José María García-Blanco), o mesmo que aconteceu con Farmacia (Aniceto Charro Arias). Cómpre subliñar que o SEG foi a institución que mellor se fixo eco da aposta das Irmandades da Fala a prol do uso da lingua no terreo científico. Foron integrantes das seccións científicas do Seminario os que publicaron os primeiros traballos técnicos (non divulgativos) de investigación científica en galego. Ademais, estaba prevista a aparición no noso idioma dun manual dedicado á Flora e á Fauna e outro á Xeoloxía galegas; non apareceron, como tampouco veu a luz un libro de Ramón María Aller Ulloa, A Astronomía a ollo ceibe. Sección de Ciencias A sección inicial foi a de ciencias, que dirixiu Luis Iglesias Iglesias (1895-1976), quen sería presidente do Seminario desde outubro de 1934 ata maio de 1936. Iglesias leu o seu discurso de ingreso o 22 de xaneiro de 1926, falando das "Aves de Galicia", ademais, presentou nunha sesión do SEG celebrada o 30 de outubro de 1926 o traballo "Los coleópteros de Galicia" e publicou nos Arquivos do SEG, "La lucha antiacridica" e "Reconocimiento de tejidos vegetales por reactivos microquímicos". Por outra parte, este profesor participou na "Exploración naturalista e folclórica realizada nos Ancares e montes do Invernadero" nada da colaboración entre o SEG e a Comisión de Estudios de Galicia da Junta Para Ampliación de Estudios (JAE), actividade na que participou o sobranceiro director do Instituto de Botánica Aplicada de Leningrado, Nikolai Vavilov. Outro científico que salientou no labor do Seminario foi Ramón María Aller Ulloa (1878-1966), un destacado matemático e astrónomo que realizou os estudos de Ciencias Exactas nas universidades de Oviedo e Madrid. Aller foi socio activo e protector do SEG, no que ingresou o 5 de novembro de 1928 coa lectura dun discurso sobre José Rodríguez González, o matemático de Bermés. Ademais, presentou outros catro traballos, dos que publicou tres nos Arquivos do SEG: "El observatorio astronómico de Lalín y sus coordenadas geográficas", "Programa del Observatorio de Lalín" e "Constantes de un instrumento paraláctico". O coarto, "Observaciones de estrellas dobles" (1932), non chegou a ver a luz. Diferentes socios leron discursos ou presentaron traballos sobre diversas cuestións científicas. Así, por exemplo, o estudante de Medicina Juan Rof Carballo leu o 8 maio de 1925 o discurso de ingreso baixo o título de "Bioloxía e esprito". O 23 de abril de 1927 ingresaron o xornalista José Gómez Martínez, que falou de "La flora gallega y el P. Merino", e Cruz Gallástegui Unamuno, director da Misión Biolóxica de Galicia, quen interveu sobre "Caracteres hereditarios de los maíces gallegos". O enxeñeiro de minas Primitivo Hernández Sampelayo leu o seu discurso de ingreso o 19 de outubro de 1929: "Sargadelos y su fundador D. Antonio Raimundo Ibáñez". Os catedráticos de ensino secundario en Pontevedra, Bibiano Fernández Osorio-Tafall e Ramón Sobrino Buhigas, foron socios activos. Fernández, que colaboraba coa Estación de Bioloxía mariña de Marín, participou en xeiras e en actividades de difusión, Sobrino traballou no SEG sobre petróglifos. O enxeñeiro de Montes Rafael Areses Vidal ingresou o 19 de outubro de 1931 co discurso: "Antecedentes para la intensificación de la riqueza pastoral de los montes públicos de Pontevedra y de Coruña" e o 2 de novembro dese ano presentou o traballo "En defensa del castaño". O médico Ramón Rodríguez Somoza, director do sanatorio de Conxo, foi socio activo e protector e interveu nas actividades promovidas polo Seminario en Porto en 1935, como tamén o fixo o seu colega Fernando Alsina González, director do hospital San Lorenzo e socio protector do SEG. O estudante de Medicina Urbano Losada ingresou o 6 de marzo de 1926 co discurso "Superstición, suxestión e meiciña". No terreo da Antropoloxía física cómpre salientar a contribución de Modesto López Teijeiro, quen ingresou o 9 maio de 1932 cun valioso traballo: "Investigacións etno-morfolóxicas antre a poboación do Ribeiro de Avia". Sección de Fisioloxía A sección de Fisioloxía do SEG tivo un percorrido peculiar. Foi creada o 12 de maio de 1929 e dirixida por José María García-Blanco Oyarzábal (1898-1973), catedrático de Fisioloxía da Universidade de Santiago. O seu discurso de ingreso no Seminario, o 15 de xaneiro de 1929 (realizado en colaboración con Parga), levou o título de "De la dihidroxiacetona en el organismo humano". Diciamos que a sección foi singular porque desenvolveu unha activa pero moi breve vida, desde o ingreso de García-Blanco en xaneiro de 1929 ata a presentación duns traballos seus en outubro dese ano. En 1934 trasladaríase para a cátedra Fisioloxía da Universidade de Sevilla. Isidro Parga e a sección de Xeoquímica O 30 de outubro de 1926 Isidro Parga Pondal leu o seu discurso de ingreso no Seminario. A intervención do profesor auxiliar de Química Inorgánica e Análise Química da Facultade de Ciencias da Universidade compostelá levaba por título: "Datos para la geoquímica de Galicia. El contenido en yodo de las principales algas marinas de las costas de Galicia". Ese traballo incluía dous elementos que serían centrais no percorrido profesional de Parga: a Xeoquímica e a utilidade das súas pescudas. O profesor foi pioneiro en España nos estudos xeoquímicos e salientou polo seu interese en aplicar os resultados da ciencia á actividade económica. A activa sección de Xeoquímica foi unha criatura de Parga Pondal. Anunciada nos comezos do Seminario, o 29 de outubro de 1932 constituíuse, por fin, como subsección e o 14 de outubro de 1934 acadou a categoría de sección. O valioso traballo desenvolto supuxo o estudo analítico de rochas e minerais galegos. Unha actividade que esixía dispor dun laboratorio axeitado mais a precariedade na que sempre se moveu o SEG, que mesmo carecía de local propio, impedía realizar actividades que –como as científicas– demandaban recursos materiais. Por iso para o Seminario foi moi importante a constitución do Instituto de Estudios Regionales creado no curso 1931-32 grazas á colaboración entre o SEG e a institución universitaria, co apoio da JAE. O Instituto dispuña de tres laboratorios, dous na Facultade de Ciencias, un asociado ao Consultorio de Pragas do Campo, dirixido por Luís Iglesias, o outro o Laboratorio de Xeoquímica, con Parga como director. Ademais, na Facultade de Farmacia creouse o Laboratorio de Bromatoloxía, dirixido por Aniceto Charro. Diversos alumnos e colaboradores de Parga na Facultade de Ciencias participaron nas actividades do Laboratorio de Xeoquímica, destacando entre eles José Vázquez Garriga. Mulleres nas seccións científicas Outro aspecto a destacar no labor da sección de Xeoquímica foi o da participación nela de varias mulleres. Dolores Lorenzo Salgado, Amparo Arango Fernández e Encarnación Fraga Padín, licenciadas en Químicas e Farmacia, formaron parte do Seminario e traballaron con Parga, con quen asinaron os seus traballos de ingreso na institución. É de destacar esa presenza feminina na sección de Xeoquímica pois esas tres mulleres supoñen, xunto con Celsa Pérez Moreiras (que traballaba no laboratorio de Bromatoloxía) case a metade do total das socias activas do SEG, catro de nove, o que vén ser pouco máis do 4% do total de 216. Unha baixa porcentaxe que contrasta negativamente cos datos da presenza feminina neses tempos no sistema universitario español e nos estudos científicos, arredor dun 10%. Xa que logo, o Seminario foi pouco receptivo á incorporación da muller nas súas actividades. Isidro Parga Pondal, o motor científico do SEG Parga Pondal salientou como o principal activo nas áreas científicas do SEG. Xunto ao extraordinario labor técnico en Xeoquímica, destacou entre os seus colegas polo elevado número de contribucións que realizou (artigos publicados nos Arquivos, intervención en actos e colaboracións diversas). Asemade, foi quen de xerar ao seu arredor un equipo de investigación, algo pouco habitual entre os científicos do SEG, e de establecer colaboracións con outros membros da institución, como se pode comprobar ao observar a coautoría de diversos traballos. Ademais, participou activamente na captación de novos integrantes para o SEG, como aconteceu co seu cuñado, José María García-Blanco Oyarzábal, que ¬como vimos, crearía a sección de Fisioloxía. Liquidación do Seminario O golpe de Estado de 1936 e o trunfo do fascismo provocou a morte do SEG, coa súa incautación e liquidación, rematando así os case trece anos de fértil e prometedor labor. Unha eliminación que comezou coa sublevación e rematou en 1940, nun período no que o SEG seguía sendo unha asociación legal, con estatutos aprobados. Unha parte substancial dos seus fondos pasaron á universidade compostelá e, en 1944, foron parar a outra entidade, o "Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento" (do Consejo Superior de Investigaciones Científicas), onde permanecen a día de hoxe. A clausura do Seminario abrangue unha sucesión de feitos dos que dispomos de escasas e fragmentarias informacións, basicamente dunha única fonte (Xesús Carro), e un relato que deixa no aire bastantes preguntas. Cómpre unha investigación rigorosa sobre o que pasou e, tamén, que a Administración pública galega sexa a única titular dos fondos do vello Seminario. Este ano, no que conmemoramos o centenario do SEG, semella un momento idóneo para afrontar en serio eses asuntos pendentes. En 1936 o Seminario estaba a desenvolver numerosas actividades e na súa axenda figuraban outras de grande interese. Tiña o seu local no Colexio de Fonseca, da universidade, edificio que onde tamén estaba situada a Facultade de Farmacia. A partir do 18 de xullo, e ata a súa liquidación, o labor do SEG ficou paralizado, limitado a un mínimo mantemento, co cese de actividade do Instituto de Estudios Regionales e os laboratorios científicos asociados. Nun tempo no que uns 78 socios resultaron asasinados, represaliados ou se exiliaron a consecuencia do trunfo dos sublevados. A diversidade existente no Seminario, en canto a proxectos, ideas, compromisos e sensibilidades, visualizouse de modo ben evidente no momento da súa disolución. No caso das áreas científicas, Luis Iglesias deixou a reitoría da Universidade de Santiago de Compostela pero seguiu na cátedra e en 1965 promovería o nomeamento de Francisco Franco como doutor honoris causa da institución. Ramón María Aller continuou coas súas observacións astronómicas, ingresando en 1940 como docente na universidade. No caso de Parga, foi expulsado da universidade en 1936 e tivo que recomezar a súa actividade investigadora pola súa conta.