A Galiza do século XV: caos, conflito e doma

A partir de 1373 (expulsión de Portugal de Fernando de Castro e os seus seguidores, exiliados alí, obrigada polo Tratado de Santarém con Castela), o reino de Galiza entrou nun proceso de desorientación. Notouse a falta dunha clase dirixente cohesa cunha estratexia política propia. O profesor da USC García Oro expresou sen requilorios que a nova dinastía "desde 1370 practica sen rodeo unha política dura de implantación de nobreza foránea. Novos bispos, pero sobre todo novos magnates e novas liñaxes son instalados en terra galega con xestos despóticos e intervencións dominadoras que pretenden amedrentar os saudosos fautores dun xa imposíbel lexitimismo" (orixinal en español). Para el non cabe dúbida de que "a ocupación termina facéndose colonización". Unha nova dinámica social e política vai dominar a vida pública no reino de Galiza, interferido desde o exterior a través de axentes ao seu servizo da subordinación. O resultado foi un século de caos e de conflito, que desembocou na imposición dun dominio, cualificado de doma polos propios que acabaron exercéndoo. Só cos Reis Católicos, a coroa de Castela considerou que se lograra a domesticación dun reino que lle fora hostil durante séculos. Múltiples recursos e estrataxemas, onde os métodos violentos e a represión ocuparon papel principal, foron empregados. Eles sentiron que, por fin, se facía efectivo o triunfo trastamarista de había máis de cen anos. Encargáronse de escenificalo tamén no plano simbólico coa súa viaxe ao reino de Galiza, en 1486. Un castigo exemplarizante, a decapitación en praza pública do mariscal Pardo de Cela e o seu fillo en 1483, serviu de presentación. Previamente, os seus enviados, como gobernador, Fernando de Acuña, e López de Chinchilla, correxedor, aplicaron, coa colaboración dos aliados internos, medidas de excepción punitivas, que se acompañaban de reformas de todo tipo para cavar unha subordinación fonda. Debe ficar claro que o reino de Galiza ten unha dinámica política propia, durante todo o século XV. Non é un reflexo provinciano do que acontecía en Castela, malia pertencer a esa coroa e os poderes máis fulcrais dentro do reino exercérenos señores de orixe castelá. Lembremos que, xa nos inicios do dominio trastamarista, dous dos seus máis conspicuos representantes na Galiza, Juan García Manrique, arcebispo de Santiago, e Pedro Enríquez, conde de Trastámara e Lemos, acabaron sendo desafectos ao trastamarismo. O primeiro, por desacordo coa privilexiada influencia na corte do arcebispo de Toledo, Pedro Tenorio, malia o peso económico do arcebispado de Santiago e a relevancia política e os servizos prestados por el, para alén do seu aliñamento final, no Cisma da Igrexa, co papa de Roma, en contraste coa adhesión de Castela ao papa de Avignon. O segundo, malia ser sobriño de Enrique II e curmán de Juan I, consciente do enorme poder do seu señorío e vendo as posibilidades que a relación con Portugal lle ofrecía, sen dúbida influenciado pola tradición da liñaxe dos Castro, colaborar coa raíña portuguesa Leonor Teles para impedir que Juan I se fixera co reino portugués. García Manrique acabou exiliado, como bispo en Coimbra. Pedro Enrique foi castigado co embargo dos seus bens, o exilio, e perdoado, ao cabo dos anos, como membro da familia real que era. Esta crise do control trastamarista sobre Galiza evidencia a forza da dinámica propia do reino. O carácter plurinacional da monarquía Non é frecuente. Porén, algúns medievalistas españois non puxeron reparo en indicar esa característica. O reino de Galiza seguía a ser un dos que tiña maior peso demográfico e relevancia económica, entre os que formaban parte da coroa. O historiador español Suárez Fernández xa advertía que a Coroa de Castela tiña "unha marcada diversificación rexional" (orixinal en español), indicando a súa lenta xestación, a orixe persoal e dinástica das unións que se foron facendo progresivamente e a complexidade política. A diversidade política sinalábase na documentación real cunha enumeración dos reinos, conforme a un criterio de orde de integración na coroa: Castela, León, Toledo, Galiza, Murcia, Jaén, Córdoba, Sevilla, señoríos de Biscaia e Molina. Suárez Fernández, falando das Cortes, recoñece que "rexións enteiras de vital importancia, como Galiza, Asturias, Estremadura ou o País Vasco ficaban á marxe da institución". Nelas si estaban representadas cidades castelán-leonesas ou andaluzas, e desde logo unha boa parte da oligarquía, eclesiástica e civil, embora o papel desta institución no goberno da coroa era reducido. Non existía un goberno representativo. Era un goberno oligárquico, nobiliario-eclesiástico, moi vinculado a poderes territoriais do ámbito castelán-andaluz, para alén dos prelados principais da coroa, en concreto os arcebispos de Toledo, Sevilla e Santiago. Algún señor trastamarista do reino de Galiza, de berce castelán, como os novos condes de Trastámara e Lemos, Pedro Enríquez e o seu fillo Fadrique Enríquez, tamén formou parte. Por estas vías, a eclesiástica (arcebispado de Santiago), e a de nobreza de orixe castelá, a coroa pretendeu o control político, contando, ademais, cos correxedores e co adiantado maior. Podemos resumir as forzas sociais en xogo así: a) o sector señorial de orixe castelá, laico ou eclesiástico, en postos dominantes e privilexiados; b) a nobreza autóctona, beneficiaria ou non das mercés trastamaristas, que non renunciaba ao seu poder, disposta para iso a un xogo de alianzas inestábeis, conxunturais e ás veces oportunistas; c) un movemento burgués que, malia as novas circunstancias que favorecen a señorialización, segue defendendo a autonomía municipal, o goberno dos concellos, especialmente fronte a bispos e arcebispo; d) un amplo sector labrego, con diferentes subgrupos, segundo a súa vinculación, obrigado ou non, á terra de señorío, contribuíndo coa potencia numérica e desde as súas expectativas, a engrosar as hostes de bandos señoriais confrontados ou das irmandades interclasistas de clara intención anti-señorial. O rei castelán, que se sente e é sentido como estraño a Galiza, usa dos seus peóns e mecanismos de interferencia para xogar as cartas que debiliten calquera poder potencialmente perigoso para a coroa e o seu dominio sobre o reino de Galiza. Caos e conflito: o mar de fondo Pode parecer algo caótico o século XV na Galiza. Porén, estando xustificada esta impresión, existen causas de fondo, que explican esta dinámica. Non existe ningunha alternativa global que procure compactar a maioría do reino baixo un liderado indiscutido e a prol de obxectivos partillados. López Ferreiro, desde a súa mentalidade tradicionalista, atribúe o estado social caótico e conflitivo a "terse roto o equilibrio que debe reinar entre as diversas clases sociais" (orixinal en español). Realmente estaba rota a concepción de globalidade, de clase dirixente con responsabilidades que excedesen o señorío propio. Os señores galegos contentábanse con poderen defender a súa autonomía e o seu poder local, distantes dun poder monárquico, directamente controlado por fraccións da oligarquía castelá-andaluza, tamén en conflito continuo entre ela. Porén, ese poder monárquico non estaba á marxe. Tiña unha estratexia para o control do reino de Galiza. Un dos instrumentos básicos para garantilo foi colocar, por acordo entre o papa e o rei, na sé compostelá membros da oligarquía castelá ao servizo da coroa. Desembarcaban aquí con toda a súa rede clientelar de familiares, amigos e vasalos, entre os que se repartían cargos e beneficios. Naturalmente, formaban parte dalgún dos bandos que, na Corte, tiñan control sobre o monarca, polo que non eran indemnes aos avatares do seu grupo. Ademais, as pretensións arcebispais de dominio absoluto sobre o señorío de Santiago chocaron cos señores galegos, celosos de manter o seu poder, en lugares e vilas que tiñan como propias, e molestos coa entrega de cargos e rendas a alleos. Velaí unha das causas do conflito continuo e violento que enfrontou o poder señorial autóctono e mesmo unha parte do asentado aquí, co triunfo Trastámara, de procedencia castelá, cos arcebispos e bispos castelán-andaluces. O século comeza coa chegada do arcebispo Lope de Mendoza (1399-1445), sevillano, encargado de velar por que ningún outro poder superase o seu como representante da monarquía, após os sustos que García Manrique e Pedro Enríquez, tiñan causado á coroa. Interesado en medrar na Corte, a partir de 1408 fíxose partidario do infante Fernando, tío do rei Enrique, e logo do seu fillo tamén Enrique, pasando grande tempadas fóra de Galiza. Malia procurar gañar os señores do país, emparentando os seus familiares con eles, chocou co orgullo e o poder de Roi Sánchez de Moscoso, señor de Altamira, e tamén con Fadrique Enríquez, conde de Trastámara. A alianza de Moscoso cos burgueses do concello logrou que a Irmandade se apoderase da cidade de Santiago, entre 1420 e 1422. En 1431, outra Irmandade provocou unha conmoción que abrangueu unha parte do reino, desde a súa orixe en terras dos Andrade. Encabezados polo fidalgo Roi Xordo, a participación labrega foi importante, controlando en especial o norte de Galiza, pero chegando a asaltaren Compostela. A Crónica de Juan II (cap. VIII) é elocuente: "se vieron tan poderosos y estaban tan locos…". Grazas á conxunción do exército real e dos señores, foron derrotados, "presos e enforcados". Non deixa de ser sintomático que o sucesor de Mendoza, por decisión de Juan II e do papa, fose Álvaro de Isorna (1445-1449, "que era gallego", di o cronista. Home moi respectado en Roma, e con historial de servizos diplomáticos á coroa, logrou acomodación co cabido e cos sectores da nobreza autóctona, á que pertencía. Restaurou o uso da lingua galega na chancelaría. Veu morrer aquí. Deixou un testamento en latín, no referido ao seu papel eclesiástico, e en galego en todo o que tiña que ver coa herdanza que legaba a familiares, amigos e vasalos. En 1449, desígnase Rodrigo de Luna, sobriño do valido Álvaro de Luna, arcebispo de Santiago, esperando a que cumprise 27 anos para ser consagrado, 1451. Veu, como Mendoza e os posteriores a el, rodeado de familiares e amigos, entre os que repartiu prebendas. Promoveu o matrimonio da súa irmá Juana de Luna con Rodrigo de Moscoso, partidario do seu tío. Os problemas apareceron a partir de 1453, cando Álvaro de Luna foi axustizado en Valladolid. Rodrigo de Luna procurou congraciarse con Enrique IV e acudiu, solícito, coas súas mesnadas ao chamamento real para participar na guerra de Granada. Malia solicitar a colaboración da nobreza do seu señorío na campaña, esta deixoulle claro que non era a súa guerra. A revolta popular do concello foi frecuente, a oposición nobiliaria recorrente e Luna pasou anos fóra de Santiago sen controlar o seu señorío. O castelán volveu ser o idioma da chancelaría, sen deixalo de ser nunca máis. Finalmente, desde 1460, a sé compostelá, por decisión do rei e do papa, foi entregada á saga dos Fonseca, naturais de Toro e Salamanca, aclimatados a Sevilla, desbotando a alternativa que representaba Luis Osorio, fillo do novo conde de Trastámara, Pedro Álvarez Osorio, recompensado por Juan II con este título polo seu papel na batalla de Olmedo, após a caída en desgraza, acusado de traizón, de Fadrique Enríquez. A instauración dos Fonseca O proceso para a instauración dos Fonseca foi rocambolesco. Designouse arcebispo de Santiago Alfonso de Fonseca, deán de Sevilla, sobriño do arcebispo sevillano, tamén de nome Alfonso. Fíxose unha permuta, aprobada polo papa, para que fose o tío (Alfonso de Fonseca I) quen ocupase, inicialmente a sé, pois tiña máis capacidade e experiencia, incluída a militar, para reprimir a contestación existente e actuar nun ambiente de tanta inestabilidade, co compromiso de, lograda a pacificación, o sobriño vir para Santiago, como arcebispo, regresando aquel a ocupar a sé sevillana. Non o tivo fácil, se ben en catro anos, co uso da forza, da diplomacia e do apoio dun sector da nobreza contra Pedro Álvarez Osorio, que tiña cercado Santiago, logrou certa tranquilidade. Forzado a cumprir o compromiso, Alfonso de Fonseca (II) tivo que vir para Santiago. Chegado aquí en 1464, o choque con Bernal Eans de Moscoso foi inmediato e persistente. Pasou catro anos ausente de Compostela (Redondela) sen poder controlar plenamente o señorío. Altivo e entremetido, comprobou que boa parte do cabido lle era hostil e aliado dos Moscoso. En agosto de 1366, estaba Fonseca prisioneiro no castelo de Vimianzo, mentres Bernal asaltaba a catedral de Santiago, coa familia e os vasalos do arcebispo nela atrincheirados, sendo ferido de morte por un balestazo. Ía enfurecido polo incendio que os sitiados provocaran nas casas das Praterías. O seu irmán Álvaro Peres Moscoso, que contaba tamén co apoio do cabido, ocupou o seu lugar. O rescate pola liberación do arcebispo debeu ser pago, os cóengos encerrados na bóveda da Igrexa, liberados, e impúxose ao arcebispo unha pena de dez anos sen entrar na diocese. Non debeu esperar tanto. Unha nova Irmandade xurdía en 1467, coa participación monetaria do cabido. A identificación do concello e dos moradores de Santiago con ela é total. Unha gran masa de peiteiros acode á chamada. O liderado maior é o de Pedro Osorio, fillo do Conde de Trastámara, acompañado de dous fidalgos máis, Alonso de Lanzós e Diego de Lemos. Dous anos de guerra contra os señores, as súas fortalezas e os seus símbolos. A dimensión nacional do movemento é indiscutíbel, o seu carácter popular tamén, a súa estratexia e os seus obxectivos, confusos. O historiador José Luis Martín conclúe que "los gallegos fueron abandonados a su suerte", por Enrique IV co seu duplo xogo. Curiosamente, Fonseca II regresará en 1469 facendo un cerco e asalto triunfal a Santiago, após lograr recursos e axuda para combater os irmandiños, de Juan Pimentel, conde de Benavente, e de Pedro Álvarez de Soutomaior, e a seguir doutros, como o propio Conde de Lemos. Pedro Osorio tivo que darse á fuga, e como el todos os irmandiños. Os Andrade foron liberados do cerco de Alonso de Lanzós, preferindo este entregar Pontedeume a Fonseca antes que render a praza ao Andrade, sen poder librarse da prisión. Desde ese momento, Fonseca II intentou, coa axuda da Sé Apostólica, recuperar as terras do seu señorío, usando censuras, excomuñóns e interditos. En 1472 a querela con Lope Sánchez de Moscoso chegou a guerra aberta, logrando o señor de Altamira, que contaba co amor e a fidelidade dos seus vasalos, apoderarse de todos os estados do arcebispo. Aliáronse a maioría dos señores contra o arcebispo, que contaba tamén cun poderoso exército de infantes e lanzas. Houbo batalla en Ponte Maceira sobre o Tambre, non resistindo as hostes de Fonseca II e as do seu irmán Luis Azevedo a arremetida, capturando os de Moscoso, ademais, o pendón e o alférez que o portaba, de nación castelá. No sur, Pedro Álvarez de Soutomaior, conde de Camiña actuaba tamén contra os intereses da mitra, tomando Tui e A Guarda ao bispo. En 1474 o arcebispo convéncese de que debe recorrer a alianzas cos Moscoso. Nesta conxuntura, chega o 16 de xaneiro de 1375 a Compostela un mensaxeiro, anunciando a morte de Enrique IV e a proclamación, como raíña, da princesa Isabel, en Segovia o día 13. Comezaba a fase da doma.