Tímpanos medievais da Galiza: San Lourenzo de Carboeiro

O primeiro documento coñecido sinala a fundación de Carboeiro en 936, baixo a protección da poderosa familia dos condes de Deza. Como noutros mosteiros, puido tratarse en realidade da refundación dun mosteiro que xa funcionaba. É seguro, si, que o esplendor de Carboeiro se iniciou na segunda metade do XII e continuou durante o XIII, xa baixo a regra de San Bieito. Neses anos, doazóns reais e particulares enriqueceron o mosteiro, e deron para financiar unhas obras que non eran baratas. Foi o abade Fernando quen, segundo a inscrición latina do muro interior do primeiro tramo da igrexa, “fundou este templo con multitude dos seus monxes” o 1 de xullo de 1171. A inscrición refírese ao inicio das obras da igrexa, que se prolongaron, como pouco, até finais de século. A igrexa ten forma de cruz latina. O brazo transversal é de nave única, namentres o lonxitudinal ten tres naves, a central o dobre de ancha que as laterais. Un trazo particular de Carboeiro, condicionada a igrexa pola estreiteza da parcela en que se construíu, é o curto que resulta este brazo, comparado co que é habitual no románico. Relación co estilo mateano Desde o punto de vista artístico o tímpano da fachada occidental é o máis relevante. Esta fachada organízase en dous corpos, separados polo rotundo trazo horizontal dunha sobrecuberta con canzorros. Este corpo é moi severo, interrompido nada máis por un rosetón que hai que pór en relación co da portada románica da catedral de Santiago. A portada principal acubilla un tímpano baixo catro arquivoltas de medio punto. Desde o interior, a primeira, a segunda e a cuarta conteñen motivos botánicos. A terceira arquivolta imita os Anciáns do Pórtico da Gloria. Tamén estes personaxes esgrimen violas, salterios, redomas e fídulas. Non se aprecia a gran zanfona que no tímpano de Mateo comparten dous anciáns, pero si instrumentos novos, como as frautas dobres. Aínda que as figuras están deterioradas, seguiuse o principio de que se relacionasen en parellas, como no pórtico mateano. Un ancián está descabezado e catro máis teñen as facianas esborranchadas; en conxunto, a metade meridional consérvase en peor estado que a setentrional. Segundo o texto bíblico, os anciáns locen túnicas brancas e coroas de ouro –aquí ausentes– nas cabezas, e louvan ao Redentor. Se escoitamos ben poderemos percibir a música das esferas, de raíz pitagórico-platónica, a orixe pagá deste concerto que se atronará na fin dos tempos, cando Cristo veña para xulgar vivos e mortos e o seu reino non teña fin. O tímpano alberga un dos temas da escultura románica máis repetidos: o Pantocrátor co Tetramorfos, distribuídos en tres lastras independentes. Na lastra central, un Cristo sedente, coroado e sen nimbo, bendí coa man dereita; na esquerda sostén un libro. Non está rodeado de mandorla, esa améndoa que acoutaba tradicionalmente a figura do Redentor, fechándoo nun espazo diferenciado. Nas lastras laterais atopamos os símbolos dos evanxelistas (o anxo, Mateo; o león, Marcos; o touro, Lucas; a aguia, Xoán). No seu lugar orixinal restan Mateo e Marcos; as outras figuras, como dixemos, locen no Museo Marès. A calidade artística das pezas das portadas sur e oeste é tal que merecen figurar entre o máis requintado da arte europea do seu tempo Outra portada de gran valor artístico é a da fachada sur. Foron seguramente as peculiaridades do terreo as que levaron a trasladala ao último tramo do brazo lonxitudinal, en lugar de a dispor no cerre do brazo transversal. Estrutúrase en dúas arquivoltas que se sosteñen sobre columnas, hoxe desaparecidas. A imaxe central da arquivolta interior é o Cristo en Maxestade. É a imaxe clásica da Parusía, a segunda encarnación de Xesucristo: a Biblia na man esquerda e a dereita cos dedos estendidos en beizón, rodeado de dous grupos de tres anxos a cada beira. Os anxos manteñen actitudes diversas, orantes ou no transo de se prostrar ante o Mesías. Nos anxos das arquivoltas e nos floróns que adorna a arquivolta exterior percibimos restos de vermello, quizais procedentes da policromía orixinal. O tímpano propiamente dito xa non conserva as tres placas orixinais, se ben mantén as ménsulas decorativas con anxos sostendo cartelas. As placas xa non estaban alí cando o fotógrafo Francisco Zagala e Casto Sampedro visitaron estes pagos en 1897. Con todo, na foto en que os dous visitantes se retratan fronte á porta tapiada acompañados de tres labregos, as figuras das arquivoltas conservan aínda as cabezas. Non se sabe cando foron decapitadas, como tampouco se foi por vicio ou quizais nunha nova tentativa de roubo. Portadas sur e oeste Hai que ter en conta que as portadas oeste e sur serían, seguramente, as portas de acceso á igrexa destinadas aos leigos e ás cerimonias solemnes. Nos oficios de diario, os monxes entrarían pola portada norte, en fronte da cal se localizan as principais dependencias do mosteiro. A calidade artística das pezas das portadas sur e oeste é tal que merecen figurar entre o máis requintado da arte europea do seu tempo. Hai especialistas que viron a man do mestre Mateo detrás das figuras de ambas as portadas: nin hai documento que probe tal cousa nin resulta razoábel pensar que o arcebispo lle concedese a Mateo a carta de liberdade para compaxinar estas obras coas da catedral. Si se pode supor que o abade de Carboeiro –seguramente o abade Fernando, morto en 1192– viaxase a Compostela para contratar algunha persoa con experiencia no obradoiro de Mateo. Como as do Pórtico da Gloria, as de Carboeiro destacan pola súa expresividade e polo naturalismo no tratamento das vestiduras das figuras. Son así mesmo figuras monumentais, practicamente exentas. A disposición dos corpos, en plena posesión do espazo, e as proporcións dos membros son outros trazos que anuncian o estilo gótico, que se apropiará da plástica dos séculos finais do medievo. Aínda Carboeiro conta outros dous tímpanos, ambos sobre as portas que dan acceso á cripta desde o deambulatorio. A cripta, situada xusto debaixo da cabeceira da igrexa, construíuse para salvar o abrupto desnivel que interrompe o soar sobre o que se sitúa o templo. No primeiro dos tímpanos, na parte norte da ábsida, figura un círculo en que se inscribe unha cruz ceremonial. A cruz ten forma patada, é dicir, os brazos ensánchanse nos extremos. No interior dos brazos representáronse as pedras preciosas que decorarían estas cruces e dos extremos dos brazos horizontais colga o que debería ser a reprodución do alfa e do omega, se ben o artista, pouco versado no alfabeto grego, desfigurou as letras. Desde o punto de vista artístico o tímpano da fachada occidental é o máis relevante O segundo tímpano contén unha estrela de seis puntas, tamén inscrita nun círculo, flanqueada por dúas flores. Todos estes motivos son gardados por un arco decorado no seu interior con sete arcos cegos de ferradura. A decoración de ambos os tímpanos é moito máis rudimentaria que a dos tímpanos exteriores. Nestes trabállase con motivos da arte culta, próximos ao románico da Borgoña no que se formara Mateo e o seu obradoiro. Naqueloutros tímpanos, os interiores, a decoración remite a motivos repetidos na tradición hispánica e aínda máis no prerrománico e románico galego. A cruz ceremonial –ben coñecida polas cruces asturianas– repítese na arte prerrománica galega: así, por exemplo, pode atoparse nunha placa do século IX conservada no mosteiro de Samos. Os arcos cegos de ferradura ou a estrela remítennos aínda máis atrás no tempo, pois son motivos de época romana ou aínda prerromanos, presentes, por exemplo, en estelas funerarias ou pezas decoradas procedentes dos castros. Estas figuras foron duradeiras na arte galega. Ao longo desta serie vimos exemplos de época románica como San Salvador de Escuadro ou San Fiz de Cangas. Pode ser que fosen executados por artistas locais. Desde logo, por estilo e por temática son alleos ás persoas que traballaron nas portadas da igrexa. Poderían tratarse, se cadra, de reutilizacións de elementos do mosteiro anteriores á actual igrexa? O patrimonio espoliado Edificado nunha península sobre un meandro do Deza, Carboeiro é inseparábel do lugar en que se mandou edificar. Aínda que a paisaxe está moi desvirtuada pola presenza de densas masas de eucalipto, merece a pena achegarse a Carboeiro desde a fervenza do Toxa. Paseando a carón da ribeira do Deza, antes de entrar ao mosteiro crúzase a Ponte do Demo, a ponte dun arco que, segundo a lenda, os monxes viron feita nunha noite despois de venderen a súa alma ao demo. A paraxe tan remota na que se construíu o mosteiro facilitou o espolio. Todo servía para arrapañar: amais das pezas dos tímpanos que xa citamos, desapareceron a cheminea da cociña do mosteiro, o rosetón da fachada sur, lápidas sepulcrais e moitas outras pezas. Ben é certo que os roubos non sempre responderon á cobiza de estraños, pois moitos elementos, especialmente do mobiliario ou da cantaría acabaron en casas particulares da zona. O espolio de Carboeiro ilustra as dificultades que o noso país ten para protexer un patrimonio artístico desmesuradamente rico. Con todo, tamén é interesante pór de relevo que non sempre este patrimonio foi desprezado. As imaxes sagradas e un retablo enteiro adornan as igrexas da zona. A Nosa Señora de Belén, unha Virxe medieval en madeira policromada, custódiase no Museo Diocesano de Lugo. O espolio de Carboeiro ilustra as dificultades que o noso país ten para protexer un patrimonio artístico desmesuradamente rico A ruína e a paisaxe converteron Carboeiro nun conxunto con maxia. Desde o punto de vista arquitectónico son moi destacadas as solucións que se encontraron para a cabeceira. Impresionan a solidez e o ritmo das columnas que separan a capela maior do deambulatorio. Esta disposición está á altura das igrexas francesas do primeiro gótico, como Saint Denis de París, e pon Carboeiro na vangarda da arquitectura europea do seu tempo. Só queda desexar que poida canto antes volver xuntarse nas inmediacións do mosteiro a confraría da Santa Ferreña. Este encontro de música tradicional xúntase en Carboeiro o primeiro sábado do mes de xuño desde hai vinte anos, sen que precise máis que “do talento de quen quixer ser feliz co baile e a música”, como xa deixou dito Xurxo Souto nestas páxinas. E aínda que non teñamos perda de que Enrique Iglesias veña, como en 2015, gravar vídeos de reguetón, a Carboeiro préstalle máis o espectáculo das foliadas dun pobo de artistas.