A XXXIX edición da Semana Galega de Filosofía, “Filosofía e Arte”, está a piques de rematar. Esta quinta feira, 13 de abril de 2023, a Aula Castelao de Filosofía presidiu a penúltima xornada no Teatro Principal de Pontevedra, a cal consistiu nas interrogantes acerca do espectador contemporáneo de Luis Puelles en O público e os espectadores. Tensións na xénese do suxeito moderno (10.30 a 13.30h), na inefabilidade das categorías ontolóxicas da poesía mencionadas por Chus Pato en Un poema pénsase con versos finais (17 a 19h), e na cronoloxía da época máis subversiva da fotografía de Vítor Vaqueiro en Contemporaneidade, fotografia, conhecimento (20 a 22h). O intermedio entre as dúas últimas conferencias serviu para reproducir os últimos capítulos de Sophias, producida por Carme Mera e dirixida por Cristina de la Torre, entre os que destacou a figura de María Xosé Agra.
Deste modo, o prolífico catedrático de Estética e Teoría das Artes da Universidade de Málaga e membro da Real Academia de Bellas Artes de Santa Isabel de Hungría de Sevilla Luis Puelles foi o primeiro relator en subirse o escenario hoxe. Asesor académico da exposición El factor grotesco (2011), producida polo Museo Picasso Málaga, tamén tivo a oportunidade de ser comisario de Máscaras. Metamorfosis de la identidad moderna en 2020 (Museo Carmen Thyssen, Málaga). Actualmente prepara para o Centro José Guerrero de Granada unha exposición de Nicolás de Lekuona.
Onde están os espectadores? Ou mellor: ata que punto son o que son en función do lugar ao que os confina a cultura? Puelles sinala que “sería pouco axeitado supoñer que os espectadores cobran a identidade que lles será propia ao estar nun lugar compartido, nunca totalmente anónimo, en que a individualidade e a subxectividade se perfilan e precisan entre as demais”. Nunha contemporaneidade onde o espectador está case disolto entre o consumo turístico e a tentación de desprazar o pracer estético cara ao seu espolio teórico ou ideolóxico, cabe recordar a ilusión da individualidade en termos de experiencia estética e o seu papel na configuración do espectador burgués no século XIX.
Chus Pato é unha das voces máis representativas da poesía galega contemporánea. Subida no escenario, armada nada máis que coas súas palabras, somerxe o auditorio nunha dimensión intersticial que baila entre o óntico e o ontolóxico -en termos de Heidegger-, onde anhelados sentimentos voan pero son imposíbeis de rastrexar. Non é de estrañar entón, ao observar a súa traxectoria, o recoñecemento que recibiron os seus once poemarios (premio Nacional da Crítica Española, dous premios Losada Diéguez), publicados entre 1991 e 2019, o seu ingreso a Real Academia Galega en 2017 ou a súa participación en múltiples festivais tanto no continente americano como en Europa e África. Vive preto da fraga de Catasós, onde se conservan os castiñeiros máis altos de Europa.
“Non me gusta que o poema sexa inmortal”, afirma de primeiras, abrindo un dos numerosos círculos concentrados da poesía. Pato está farta das descricións limitadoras e ata paternalistas que outras disciplinas trazan do que é un poema, cando este é “un ser vivo lingüístico que conforma unha lingua propia dentro do que é o idioma común, un mundo en si mesmo”. Se ben está escrita nunha fala ou idioma histórico ao que lle pertence, así como tamén está falada por unha voz á que lle pertence, o poema encontra a súa identidade nunha terceira débeda: o baleiro ou o silencio que compartimos cos animais. Cando Aristóteles diferencia a voz e a lingua, sostén que a primeira a compartimos cos animais, mentres que a segunda sería a articulación da mesma e obedecería o logos. Así, a poetisa se sirve de esta diferenciación para pechar o círculo: “Nós, cando articulamos a voz nunha fala, sacrificamos a voz, a voz desaparece. Nos desfacemos do animal, e ao desfacernos do animal desfacémonos da mortalidade”.
Pato négase a facer calquera xerarquía entre os animais e mais ela. A poesía ten que apuntar a ese imposíbel entre o medio da fala e o animal. Ao fin e ao cabo, “somos seres lingüísticos que esquecemos constantemente a linguaxe”. A noite, neste sentido, tería unha relación moi íntima coa linguaxe. Sabemos que os usos máis comúns da poesía residen no mundo, no eu e no concepto. Non obstante, a poetisa pensa que o poema non nace ata que perdemos as tres cousas. Podería parecer unhas circunstancias moi inverosímiles, pero pasan moito máis do que pensamos. Isto quere dicir que, á fin e ao cabo, non existe unha ontoloxía do poema? Non. O poema ten tres partes, ás cales si que temos moitas dificultades para acceder. “Cando recitamos un poema, celebramos o fracaso de non poder dicir parto, amor e morte”. Polo tanto, se ben precisa de pensamento, non pode ser comparábel coa filosofía, menos cunha teoría científica ou unha ecuación, porque é un ser vivo.
Por último, e con espírito emancipatorio, a poetisa afirma a necesidade de loitar contra a privatización das palabras, da lingua; especialmente, da poesía. Arrebatarnos a capacidade lingüística é das maiores alienacións que hai. “O poema escríbese sempre do lado da xustiza, nunca da xerarquía lingüística. [...] Así mesmo, e en palabras de Deleuze, é a diferenza da repetición o que constitúe o canon, e non o revés.” Deste xeito, a poesía está do noso lado na loita contra a reificación. Sen embargo, coidado con falar con eles, e moito coidado con pretender que interactuamos con eles, pois a poesía atravesa ao suxeito. “É o propio poema o que pide a interpretación, e que acepta todo o que lle veña enriba”. Quizais por iso nunca chegamos a eses versos finais.
O día pechou co licenciado en Química e Doutor en Ciencias da Comunicación pola Universidade de Santiago de Compostela (USC) Vítor Vaqueiro. Fotógrafo independente, profesor de Matemáticas de Ensino Medio e de Fotografía na universidade compostelá, foi cofundador do Centro de Estudos Fotográficos (1985) e comisario das primeiras edicións da Fotobienal de Vigo (1984, 1986). Ten publicado ensaios en revistas galegas como Grial, Interesarte, Murguia ou A trabe de ouro, mais tamén experimentou co ámbito da literatura: oito libros de poesía, dúas novelas e tres relatos curtos.
Os anos que inauguran o derradeiro terzo do século XIX presencian unha notábel mudanza no ámbito da fotografía. Comezou a ter acceso á docencia nos programas universitarios, infiltración nos espazos museolóxicos, ingreso nos circuitos editoriais e críticos... Perdido para sempre o carácter obxectivo que se lle asociaba, a fotografía entro no territorio estético e político do subversivo: xentes procedentes do vídeo, da performance, da psicanálise, da crítica e historia da arte, da filosofía, e moitos máis trouxeron as súas perspectivas o territorio da fotografía, facendo referencia a conceptos como a liberdade, a ecoloxía, o antimilitarismo, a sexualidade, a emancipación da muller e as cuestións de xénero ou os novos conceptos de familia e o análise do Eu.
Deste modo, a fotografía sufriu un cambio na expresión formal. Pasou do que Vaqueiro presenta como estratexia cazadora, igual de precisa e inmediata que os tiros de unha pistola; á estratexia agricultora, que xira en torno a temas como a verdade, a memoria ou o arquivo -no espectro do plano individual ou do plano colectivo-, os corpos e a narratividade -que podemos subdividir en secuencias, muller, identidade e poder-. Seguindo o espírito desta transición, gran parte do relatorio consistiu na presentación das distintas coleccións fotográficas que poboaron estes anos, e onde se escoitaron nomes tan coñecidos como Marcelo Brodski, Sophie Calle, Cindy Sherman, Lorna Simpson, Shrin Neshat, Duane Michals, Barbara Kruger, Martha Rosler, Nancy Burson, etc...
Esta sexta feira será a última xornada da XXXIX Semana Galega da Filosofía, “Filosofía e Arte”, e contaremos coas seguintes intervencións: A forza formadora das imaxes (10.30 a 13.30h), de Andrea Soto, unha recuperación do potencial crítico e subversivo das imaxes fora do consumo; Estética e historia. Sobre os imaxinarios políticos da arte na Galicia do século (17 a 19h), de Germán Labrador, unha especulación do poder comunitario e emancipador das obras de arte en relación aos imaxinarios políticos galegos actuais; e A música na Grecia Antiga e a orixe da Filosofía (20 a 22h), de Santiago Auserón Marruedo, unha síntese de toda a árbore conceptual que implica falar do influxo da música na evolución do logos ao longo da historia.
