O Castro de Troña: Centro neurálxico do val do Tea

Breve historia das intervencións As primeiras noticias do xacemento proceden do ano 1900, cando viron a luz algunhas estruturas con motivo da realización dunhas obras na capela e na pista que lle dá acceso. En 1927 a revista Nós dá conta do inicio dos primeiros traballos científicos. Un ano máis tarde, en 1928, a revista La Temporada, que imprimía o Balneario de Mondariz, publica un resumo das “exploracións” levadas a cabo neste xacemento a cargo do arqueólogo valenciano Luís Pericot e do químico galego Isidro Parga Pondal. Enrique Peinador Lines, naquela altura máximo responsábel do estabelecemento termal, foi o promotor das primeiras escavacións. O seu interese pola historia, a etnografía e a arqueoloxía empurraron este empresario galeguista a crear o primeiro museo etnoarqueolóxico da Galiza para exhibir, entre outros obxectos, os achados do castro. O arqueólogo Florentino Cuevillas sumarase ao equipo dirixido por Pericot no ano 1929, o que dará lugar á publicación conxunta dunha memoria das escavacións realizadas durante esa campaña e a do ano seguinte. Segundo Vicente Risco, nas campañas dos anos 1932, 1933 e 1934 participou tamén o debuxante Xurxo Lourenzo. Na década de 1940 os traballos continuaron pero, lamentabelmente, non se conservan as memorias de escavación. Entre 1981 e mediados da década de 1990, grazas ao pulo do Concello de Ponteareas, retómase a escavación e consolidación do xacemento baixo a dirección de J. Manuel Hidalgo Cuñarro. No ano 2019 dotouse o castro dunha nova museografía, da que é responsábel o autor deste artigo. Estruturas defensivas Construír unha muralla supuña un traballo colosal. Había que escavar foxos, levantar parapetos de terra e pedras e, por último, erguer paredes e coroalas con muros ou estacadas de madeira. O obxectivo era dotar a aldea dunha protección en caso de ataque, pero tamén dun elemento simbólico que aumentase o seu prestixio. A primeira muralla de Troña, que abranguía o recinto máis elevado, ten un perímetro duns 360 metros e está formada por pedras irregulares de tamaño desigual. Conserva até 3,60 m de altura por 1,60 m de anchura e dúas caras labradas, unha interna, conformada por cachotes de pequeno tamaño, e outra externa, constituída por anacos de pedra meirandes. A do segundo recinto, que se construíu na ladeira noroccidental como consecuencia do crecemento da poboación, ten uns 327 m de lonxitude total. Unha mención especial merece o foxo defensivo, moi visíbel nos sectores sur e leste do xacemento, onde se extraeu unha gran cantidade de pedra. Estruturas interiores O diámetro das cabanas circulares que podemos ver en Troña oscila entre os 4,5 e os 6,20 m de diámetro e o seu pavimento era de arxila endurecida de tonalidade amarela-vermella. A súa cronoloxía sitúase entre o século II a. C e o s. I da nosa era. O tránsito a través do poboado fortificado realízase mediante canellas estreitas que serpean entre as diferentes construcións e dispóñense de forma aparentemente desorganizada. No rueiro é tamén onde os galaicos tiran os seus refugallos. Construír unha muralla supuña un traballo colosal. Había que escavar foxos, levantar parapetos de terra e pedras e,por último, erguer paredes e coroalas con muros ou estacadas de madeira Isto permítenos concluír que o poboado carecía dunha planificación previa, dunha ordenación urbanística homologábel á que introducirá a civilización romana a partir do s. I da nosa era. Ademais, este modelo de organización espacial evidencia que o castro foi pensado, fundamentalmente, para a circulación de persoas, non para o gando maior nin para vehículos de tracción animal. Xunto a isto, a aparente ausencia de espazos públicos abertos ou ágoras permite deducir que o propósito fundamental dos galaicos que habitaron o noso castro era acoller dentro das murallas o meirande número posíbel de habitantes. Celeiros ou silos Algunhas das construcións de menor diámetro carecen de fogares e de soleira e, xa que logo, de porta de acceso, o que nos fai pensar que puideron ser utilizadas como silos para o almacenamento de landras, cereais (millo miúdo, trigo) e leguminosas (fabas, chícharos, feixóns). Para reforzar o illamento os galaicos utilizaron pavimentos de arxila cubertos por táboas de madeira e cortiza. O interior das paredes revocábase con cal para mellorar o seu illamento. Todos estes cultivos, xunto coa herba para o gando, a madeira de carballo e abeleira, os froitos de arbustos e froiteiras, plantábanse nos terreos próximos ao castro. Un fragmento de torques Na campaña arqueolóxica do verán de 1991 descubriuse no sector sur do castro un fragmento dun colar ríxido ou torques parcialmente fundido en ouro. Non é unha peza completa, senón un fragmento que se documentou no exterior dunha agrupación de estruturas de carácter doméstico datadas no século I a. C. Trátase dunha variña maciza fundida nun metal por determinar (posibelmente prata ou chumbo) de sección case circular que se presenta cuberto por láminas de ouro. A súa función puido ter que ver cos pactos entre as elites do castro. Amarradoiros A maior evidencia material do peso da gandaría na economía de Troña poden ser os múltiples amarradoiros –algúns deles decorados– que se documentaron desde finais da década de 1920. A súa abundancia e tamaño poderían vincularse a termar da facenda das familias, que constituía unha parte fundamental da actividade dos habitantes do castro. Porén, algúns investigadores cren que os amarradoiros, que se colocarían encaixados nas paredes das construcións, puideron ter unha función arquitectónica máis que gandeira, isto é, vinculada á suxeición con cordas das cubertas de colmo das cabanas do poboado. Folclore En 1928 Pericot e Parga recolleron dun veciño da parroquia de Pías esta lenda: “Díxome a defunta miña nai lle contaran seus avós e bisavós que algún tempo había aquí no monte unha serpente que baixaba â terra chan e roubaba para comer unha besta, unha ovella ou o que fose. Por medo e para que non baixase, os veciños puxéronse de acordo e traíanlle ô monte, todol-os días, un animal que sorteaban entre eles. Pasado tempo axuntaron unha morea de novelos que lle deron as tecedeiras e fixeron c-os fíos ben retorcidos unha corda e un novelo grande que lle deron a comer â serpente: Axiña que a serpente enguléu o novelo tiraron da corda e arrastrárona e a mataron e enterraron aquí no adro da ermida, e no sitio do enterramento ergueron o cruceiro que había onde está o que hai hoxe.” Outra lenda relata: “Miña avó, que nos contaba moitos contos ô pe da lareira, cando eramos pequenos, díxonos que súa nai sabía que neste monte había unha señorita que se sentaba enriba d-un penedo para peitearse cuns peites de ouro, mais sempre que se querían afirmar nela, a señorita esvaíase”. Un terceiro relato fantástico asegura que aquí, no Doce Nome de Xesús, “había unha tecedeira que pasaba todo o santo día tecendo: ¡tras...! ¡tras...! ¡tras...! Cando un estaba na porta, o «tras-tras» do tear ouíase no coro; e cando un se atopaba no coro ouíase na porta, mais nunca se podía dar co tear nin co-a tecedeira traballadora”. Pericot e Parga aínda documentaron unha cuarta narración: “Ouílle a miña nai que a defunta da súa tataravó, andando co-as ovellas no monte, atopóu unha varilla de ouro, da feitura d-unha tralla. Outras rapazas que andaban con ela coidando do gando, dixéronlle: - Ana, vai chamar pol-as ovellas que cando volvas atoparás aquí a varilla. - Non, eu non-a deixo porque dimpóis levádesma. - Ninguén cha leva: vaite botar pra acá as ovellas. Foi, e cando voltóu xa non atopóu a varilla de ouro pois agachárona e nunca mais lla deron. Toda a súa vida choróu por ela e endexamais a tornóu ver.” Fundición e bens suntuosos Durante a segunda Idade do Ferro (s. V a. C.-s. II d. C) os habitantes dos castros dominaban as técnicas para a fundición e transformación de metais, nomeadamente o ferro. Algunhas das evidencias do traballo metalúrxico en Troña son unha pedra de forxa, un fragmento de barquín, así como outras ferramentas de fundidor. Nos castros tamén traballaron metais preciosos como o ouro e a prata, sobre todo nas aldeas fortificadas do norte da Gallaecia, onde se fundiron obxectos metálicos suntuosos de moita calidade técnica (machados cerimoniais, torques, brazaletes, fíbulas), os máis deles xoias masculinas. Así, en 1989, no sector Sur do noso poboado e baixo un lousado datado a finais do século I a. C, documentouse un lingote de amalgama aurífero de 435 gramos de peso que evidencia o traballo de ourives nesta aldea. A aldea das serpes A partir do século II a. C empezan a xurdir no noroeste peninsular grandes poboados fortificados en altura que, como Troña, deciden dotarse dun sistema defensivo monumental. Trátase de centros neurálxicos que, nun contexto comarcal, aumentan o seu tamaño grazas á concentración de poboación procedente doutras aldeas. Esta nova realidade, que perdurará até o século I d. C. aproximadamente, coñécese co nome de oppida, grandes poboados fortificados protourbanos nos que se centralizan determinadas actividades económicas e funcións políticas. O noso castro ocupa unha extensión de 2,3 hectáreas que engloban dous recintos claramente diferenciados: un superior onde se sitúa a capela e dous magníficos cruceiros figurados, e outro apegado na ladeira noroccidental, que foi levantado con posterioridade como unha ampliación do asentamento primixenio. Ambos os espazos aparecen delimitados por murallas pétreas que os demarcan e protexen, ao igual que o gran foxo defensivo. As estruturas arqueolóxicas visitábeis localízanse ao longo da ladeira, así como ao leste da croa, onde se sitúa o gravado serpentiforme máis coñecido. O segundo petróglifo con este mesmo motivo, descuberto por Xurxo Lourenzo en 1932, atopámolo na ampliación noroeste do castro, formando parte do muro dunha cabana. A partir do século I a. C., as cabanas que se edifican nesta cividade caracterízanse pola inclusión dun adro ou vestíbulo A principal base económica dos habitantes de Troña foi a explotación dos recursos naturais que tiñan ao seu dispor. A elección dun outeiro, con gran dominio visual sobre a contorna, obedece a unha necesidade defensiva e estratéxica: vixiar os castros próximos e o tránsito de bens e persoas polo val, mais sobre todo controlar desde unha posición dominante o territorio inmediato que achega á comunidade os recursos para a súa subsistencia: a agricultura, a pesca fluvial e a gandaría. A partir do século I a. C., as cabanas que se edifican nesta cividade caracterízanse pola inclusión dun adro ou vestíbulo e así se evidencia nas construcións que aparecen na ampliación noroeste da aldea. Trátase dun espazo fechado de planta elíptica de menores dimensións que a edificación principal, que se levanta diante da porta de acceso para aumentar o tamaño do espazo habitábel. O abandono desta aldea fortificada escasamente romanizada, que tería lugar entre finais do século I d. C. e principios do II d. C., debeu producirse de forma pacífica en favor de novos asentamentos no fondo do val.