- Este sábado vai impartir un relatorio titulado 'Transformación e desdobramento' dentro das I Xornadas de Antropoloxía que se celebran en Pontevedra. Que significa isto para os profanos na materia?
- En moitas culturas prodúcese o fenómeno da transformación, é dicir, un personaxe ou un individuo experimenta unha serie de cambios, sobrevidos dun xeito natural, ou provocados por algún medicamento ou substancia narcoléptica, como os chamáns. A cultura chamánica baséase en que poden viaxar ao alén, e esta viaxe non a poden facer de calquera xeito, tense que transformar primeiro de xeito que lle permita traspasar a fronteira entre a vida e a morte. Iso é a transformación. Hai moitos tipos de transformación nas distintas culturas. Están as transformacións de persoas en animais, os lobishomes ou licántropos, as figuras vampíricas, as almas en pena que veñen do alén... E o desdobramento é unha transformación no intre en que a alma sae do corpo. Hai algúns casos que se reflicten na literaturas nórdicas e xermánicas, e na galega tamén. Hai moitos casos nos que a persoa se deita e acada un soño profundo e do seu corpo sae unha especie de figura moi parecida a el mesmo. Ese segundo corpo é o que fai cousas que repercuten no primeiro.
- Estes dous fenómenos como se manifestan na cultura galega?
- Sobre todo nos lobishomes, que por algunha maldición transfórmase non nun lobo, senón nunha figura entre o ser humano e o lobo. E o desdobramento prodúcese en casos de tipo diabólico, por exemplo, persoas que están posuídas por algún espírito maligno, recollidas de forma abondosa na literatura, como en moitos contos de Fole ou Risco.
Os seres humanos, a pesar de toda a nosa manía tecnolóxica non somos tan diferentes hoxe da época dos nosos avós, en realidade estamos substituíndo unhas cousas por outras.
- Estas I Xornadas céntranse nos intermediarios do alén: defuntos, ánimas... Quen máis hai e que papel cumpren na nosa cultura?
- Había un famoso investigador bretón chamado Anatole Le Braz que falaba dos 'intersigno', moi vinculada con este tipo de personaxes. Todos estes seres que abondan nos bosques primitivos, que xa cada vez quedan menos, onde viven todo este tipo de criaturas, que non son exactamente humanos. Nas lendas chámaselle “a boa xente” para que non se cabreen. Son as fadas, os elfos, os duendes, os ananos, aos que se lle dá un ton benévolo. E a literatura galega está chea deste tipo de referencias. Eu lembro a Álvaro Cunqueiro, cando falaba do famoso “quinteto fantasta”, personaxes que pasan dun mundo a outro cunha facilidade pasmosa. E cando se atopa un con eles non se sabe se hai que facer algún tipo de conxuro ou fuxir.
- E que queda de todo isto na sociedade galega do século XXI coa extinción acelerada dos modos de vida do rural?
- A min paréceme que queda moito, moito máis do que se pensa. Porque os seres humanos, a pesar de toda a nosa manía tecnolóxica, por dicilo dalgún xeito, non somos tan diferentes hoxe da época dos nosos avós, en realidade estamos substituíndo unhas cousas por outras. Hai un temor, que é a referencia á morte, que é algo que non nos abandona por moi tecnoloxicamente avanzados que esteamos, segue estando aí. E abonda rañar un pouco para ver que un individuo de cidade para atopar unhas capas que estaban aí esquecidas. As crenzas sobre os outros mundos non é tan fácil desprenderse delas. Está máis perto de nós do que parece.
Todas as culturas que entraron en contacto cos galegos tiñan sempre esta especie de querencia cara o alén. Hai un historiador romano que dixo sobre Fisterra: “Se nalgún lugar moran as almas dos mortos, sen lugar a dúbidas, este é o máis axeitado”.
- Todo isto coincide coa festividade de Santos, Samaín, Halloween...
- En realidade todas estas festas son adaptacións modernas de cousas moi antigas que levan con nós milleiros de anos. Pódense ver mesmo nos petroglifos de hai 7.000 anos, alí pódense ver personaxes nos bordes da morte e non é unha morte normal, é un paso a outro nivel. Todo isto rememórase porque está dentro de nós, chámalle Halloween, chámalle Samaín ou como queiras, pero en realidade, conmemórase os últimos días do ano, cando desde hai miles de anos, este mundo ponse en contacto co alén. Hai aí 12 días, os famosos 12 días da mitoloxía nórdica, onde os deuses abren as portas do alén. Os seres do alén poden entrar neste mundo, e nós podemos pasar ao alén, aínda que ese paso non é libre nin voluntario. Todo isto celebrámolo en novembro, pero en realidade é no final do ano, seguindo o camiño do sol, que se vai fundindo no país dos mortos que é o mar. E até que comece de novo o sol a achegarse e comeza o novo ciclo do ano coa primavera. Esta é unha data moi importante para o ser humano, que acompaña ao sol nese camiño. Todas estas celebracións obedecen a iso. Agora chámanlle Halloween, pero nós xa levabamos celebrando iso moitos centos de anos. É chamarlle doutro xeito, pero o espírito segue aí.
- Que se facía co Samaín en Galiza?
- Xa cos monumentos megalíticos se conmemoraban estas cousas, hoxe consérvase a orientación dos lugares sacros das igrexas, de cara ao leste, ao lugar onde sae o sol e onde se pon. E na cultura nosa encóntranse exemplos parellos aos da cultura bretoa: no borde do mar hai unhas capelas onde se poñen alí para prever os perigos do mar, que son os perigos dos mortos que viven no mar. O mar é o país dos mortos, entón os mortos teñen que estar no seu lugar, non poden pasar para este lado porque son perigosos. En todas as culturas o morto que volve é un ser perigoso. O Samaín fundaméntase nisto, no camiño do sol que marcha, e neste tipo de cerimonias que orientando os monumentos, quérese potenciar un pouco o poder do sol para que non morra, para que non desapareza.
A relixión dos galegos é a cristiana, porque así nos colonizaron, pero nós temos un xeito especial de ver a vida.
- A cultura da morte conéctanos con outras culturas similares, sobre todo coas atlánticas. Con que outras?
- Nun parágrafo de Otero Pedrayo no seu libro 'Ensayo histórico sobre la cultura gallega', cando fala do Fisterra, que é un escalón tendido cara o inimaxinable. Todas as culturas que entraron en contacto cos galegos tiñan sempre esta especie de querencia cara o alén. Hai un historiador romano que dixo sobre Fisterra: “Se nalgún lugar moran as almas dos mortos, sen lugar a dúbidas, este é o máis axeitado”. Eu creo que todas as culturas que viñeron á nosa terra quedaron impresionadas con iso. As pegadas culturais aparecen sempre nelas.
- Vostede tamén é especialista en antropoloxía das relixións. Como vivimos o fenómeno relixioso as galegas e galegos?
- Nós temos que ter en conta que a relixión dos galegos é a cristiana, porque así nos colonizaron, pero nós temos un xeito especial de ver a vida. Eu acórdome dun refrán que dicía a miña tía: “Deus é bon, pero o demo non é malo”. Hai que contemporizar sempre co bon e co malo. Eu creo que os galegos vivimos a relixión dun xeito especial. A relixión ponnos en contacto con outra realidade, que nós sempre consideramos que existe. Se hai un ser máis alá de nós temos que levarnos ben con el e artellar un sistema para facelo. Esa é a liña mestra estrutural do que é unha relixión.
Esa inquedanza de ir máis alá e de coñecer os límites do que hai fóra, é unha cousa moi particular nosa. E o noso universo simbólico recólleo moi ben.
- E nós temos algunha forma diferente de vivir a relixión?
- Eu penso que non. Nós temos unha forma especial de ser, pero iso non fai que a relixión sexa sensiblemente diferente. As relixións son eminentemente iguais en todo o mundo, é esa reacción contra o alleo, porque os seres relixiosos que están no outro mundo é o máis alleo que pode haber a nós mesmos.
- Tamén ten publicado 'Racionalidad y poder. Una transformación política de los universos simbólicos'. En que se traducen politica e socialmente os universos simbólicos das galegas e galegos?
- Fundamentalmente nós cando temos que relacionarnos cunha realidade política e social, cada pobo faino dun xeito particular, cunha maneira de ver o mundo, cunha cosmovisión.
- Como definiría esa cosmovisión?
- Eu diría que temos unha curiosidade que vai máis alá da doutros pobos. Hai xentes que queren estar no seu sitio e que non lle dean moito a vara, pero os galegos -quizais por necesidade- sempre saímos fóra, coñecemos todo o mundo. Esa inquedanza de ir máis alá e de coñecer os límites do que hai fóra, é unha cousa moi particular nosa. E o noso universo simbólico recólleo moi ben. Os contos de Cunqueiro ou de Risco, sempre teñen un punto de que hai algo máis alá que non se explica e eu quero saber que é. Eu creo que isto é unha particularidade propia dos galegos.
