María Barcala, unha pioneira da escena galega: "O teatro só ten sentido se se dá a comunicación co público"

María Barcala sorpréndese, di, por recibir o Premio de Honra Marisa Soto, que concede cada ano a Asociación de Actrices e Actores da Galiza, xusto a primeira vez, en corenta anos, que non ten un espectáculo novo en activo. A súa brillante traxectoria enmárcase dentro da actividade que despregou toda unha xeración para impulsar practicamente desde a nada, o proceso de profesionalización do teatro galego. En 1979, só un ano despois de que se estreara o primeiro espectáculo profesional do teatro galego, Barcala converteuse nunha das socias fundadoras da compañía Teatro da Mari-Gaila; en 1984, formou parte do elenco da produción inaugural do Centro Dramático Galego (CDG) -o Woyzeck, de Büchner- co que traballou noutras oito montaxes; fundou en 1985, xunto con Xulio Lago, a compañía Teatro do Atlántico, un referente ineludíbel na escena galega destes últimos corenta anos; recibiu premios como o Maruxa Villanueva por O principio de Arquímedes (2015) ou o Premio Compostela á mellor interpretación feminina por Clitemnestra ou o crime (1991). Mais, sobre todo, incorporou ao teatro galego unha galería de grandes personaxes femininas e contribuíu a engrandecer a escena do país ao longo de máis de catro décadas. "Para min este está sendo un momento tranquilo, de pausa e reflexión", declara en conversa con Nós Diario. "É a primeira vez que non estou enfrascada no traballo dun espectáculo que, para min, sempre significaba compaxinar a creación dun personaxe cos labores de produción. E desde esta calma, vexo que o panorama teatral segue moi condicionado pola forma de produción. Son poucas as compañías que poden ter unha persoa exclusivamente dedicada á produción, e iso provoca un estado de estrés permanente. Porque ademais, o sistema galego -unha función única por praza e, ademais, poucos concellos programando esa función única- obrígache a estar producindo un espectáculo novo cada ano se queres ter unha certa continuidade no traballo. Vas a unha praza cun espectáculo, fas unha única función -moi raramente dúas- e, daquela, ao ano seguinte tes que ofrecer outro espectáculo para poder volver a esa praza. Iso provoca nas persoas creadoras un gran nivel de ansiedade que, ademais, pode repercutir na calidade da obra. O teatro esixe un traballo rigoroso; non hai que esquecer que o noso é un traballo de comunicación que debe aspirar á excelencia artística. Logo podes conseguilo ou non, pero polo menos debes ter ese obxectivo". Dezanove espectáculos competirán polos Premios de Teatro María Casares O traxecto até aquí Este premio a Barcala coincide cunha certa mirada cara atrás que parece querer recuperar a historia do teatro galego desde os seus inicios, como demostran as diferentes homenaxes e a serie recentemente estreada do Consello da Cultura Galega, Memoria do teatro galego na transición. Pero cal é a distancia entre o que se pretendía naqueles primeiros anos e o que se conseguíu? "Os que actuamos a favor do teatro galego sempre somos os axentes do propio teatro, pero este é un oficio que non se fai só connosco. Para que teña sentido -e o teatro só ten sentido se se dá a comunicación co público- precísanse unhas estruturas das que aínda carecemos. Hai agora 40 anos da primeira función do CDG, pero antes xa había un movemento incipiente, protagonizado pola miña xeración. Agora hai cousas importantes, un mínimo circuíto de distribución de espectáculos, unha escola de teatro, que é importante... pero non hai unha soa compañía que teña un espazo estábel. Continuamos con esta dinámica de traballo itinerante e sen unha estabilidade real. A precariedade está moi instalada neste oficio, e a situación non é, de ningunha maneira, positiva". Neste punto aparece na conversa a recente vaga de compañías galegas que conseguen xirar polo Estado cun certo éxito, considerada como unha saída profesional máis. "Eu non estou en contra de que as compañías galegas saian da Galiza e xiren polo Estado, ao contrario, creo que é un orgullo que o teatro galego triunfe fóra das nosas fronteiras. O que non me gusta é que esa sexa a alternativa para poder sobrevivir. Isto xa pasaba hai máis de corenta anos. Cando comezamos co Teatro da Mari Gaila, que tiña vocación de ser unha compañía de teatro galego e en galego, despois de ensaiar un espectáculo atopabámonos con que non había onde estrealo e, daquela, tiñamos que ensaiar un mes máis, en castelán, para levalo fóra e poder mostralo en Ponferrada ou en Málaga, para poder seguindo manter a compañía, para poder dicir que eramos profesionais. Pois agora, noutras circunstancias -e tendo en conta que hai compañía que están coproducindo co Centro Dramático Nacional, noutras condicións e dándolle o teatro galego un carimbo de calidade-, continúa a pasar o mesmo. E desde a Administración estase fomentando iso. Nós o que queriamos era traballar para un país, na súa lingua, e se había que saír que fose como unha mostra do que aquí se fai, non como unha parte do traballo". De todo iso pode derivarse que faltan políticas culturais que favorezan o desenvolvemento do teatro galego. "En realidade", conclúe Barcala, "falta unha política que entenda a Galiza como un país de seu; e falta interese por propiciar que se desenvolva dunha forma máis sólida o que o teatro galego xa demostrou sobradamente que pode ofrecer, de maneira que tivese unha maior proxección sobre a cidadanía da Galiza, que é o que lle dá sentido ao teatro". Sara Fandiño dirixirá a gala duns XXVIII Premios María Casares que homenaxearán o teatro musical A diversidade e a calidade Teatro do Atlántico foi unha das compañías responsábeis de que se puidesen ver en galago obras de autores como Harold Pinter, Per Ólov Enquist, Heiner Müller, Rainer W. Fassbinder, Woody Allen, Hélène Cixous, ... ao tempo que estreaba textos de Manuel Lourenzo, Roberto Salgueiro ou Teresa Moure. A visión que tiñan dun teatro galego era ambiciosa e abranxente, e talvez algo diso se contaxiase ás novas xeracións de xentes do teatro. "O que sucede agora é que existe un abano moi amplo, porque hai moita xente, moitas compañías traballando. Pero, como falabamos antes, o circuíto é tan reducido que o público non chega a saber nin unha mínima parte do que hai, non chega a tomar corpo toda esa diversidade. Entón, hai unha oferta moi grande pero poucas oportunidades de atoparse co público. Hai espectáculos que non pasan da función da estrea, e moitas outras que só teñen dúas ou tres representacións, e iso constitúe un drama". En todo caso, mesmo dentro desa precariedade existen traballos que logran romper todas as barreiras e os obstáculose chegan a ter unha comunicación especial co público. A última montaxe de Atlántico, Libre coma os paxaros, baseado na vida e nos textos de Rosalía de Castro, foi un deles. "Foi realmente foi un gozo facer ese espectáculo porque se xerou unha demanda incríbel e puidemos chegar a moitísima xente. Máis aínda así quedaron prazas importantes ás que non puidemos ir, precisamente por esa escaseza nas programacións". Mais, en todos estes anos, houbo moitas outras mulleres encarnadas por Barcala que marcaron a súa traxectoria. Cales lembra con máis cariño? "Con cariño lémbroas todas, porque todas fan parte da vida. pero é moi importante o que dis: algunhas quedan na memoria polo boa comunicació que se dá co público. Neste sentido, podería dar dous exemplos case antagónicos: por unha parte, Dúas donas que bailan [de Josep María Benet i Jornet] funcionou marabillosamente ben porque a xente recoñecía aqueles mulleres, existían mulleres coma elas a carón de cada persoa espectadora, e víñannolo dicir ao camerino. E Helena, xuízo a unha lurpia [de Miguel del Arco], que é un monólogo que parte da mitoloxía, que fala de Helena de Troia e que, en principio, pode parecer más afastada das preocupacións do público, tamén logrou romper esa barreira e ter unha enorme aceptación. Ás veces sorpréndeste de como o teatro pode estabelecer a comunicación entre as persoas deixando atrás todo tipo de prexuízos". Cristina Gayoso: "É interesante que a escena de Portugal beba das vangardas de diferentes partes de Europa" O que se conseguiu e o que queda por facer Barcala tamén reflexiona sobre os espectáculos que atoparon máis reticencias de parte do público. "Vellos tempos, de Pinter, non tivo o recoñecemento que merece a obra. Se cadra nós non fixemos tan ben como deberiamos, mais tamén temos que pensar sobre o feito de que é unha obra dirixida a un público moi urbano que é máis difícil de atopar no noso país. Iso debería facernos reflexionar sobre as ferramentas que empregamos". A actriz, daquela, lembra proxectos que quedaron no tinteiro. "Teatro do Atlántico foi a ferramenta que nos permitiu a Xulio e a min, desenvolver unha idea de longo percorrido sobre como facer teatro neste país," explica. "Pero non é exactamente o que necesita o teatro galego para medrar. Aínda non renunciamos que un día nunha cidade galega -Santiago, A Coruña, Vigo, a que sexa- exista unha compañía estábel como a que creou no CDG Manuel Guede, que durou poucos anos pero que desde o meu punto de vista foi un fito histórico. Que se poida manter un elenco de dez ou quince actores, desenvolver unha idea de repertorio, crear unha forma de actuar, de traballar a escena, de dialogar co público... E claro, que posibilite a montaxe de espectáculos de gran formato". Todas estas ideas, sen dúbida, pasarán pola súa mente ao recibir o premio, na gala de entrega dos Premios María Casares. Mais que sucederá o día seguinte? "De momento, Xulio [Lago] e máis eu -e creo que Xulio está máis contento con este premio que eu propia- estamos desfrutando deste regalo. Cando a nosa xeración comezou tivo que pelexar moi duro para conseguir algunhas das cousas que hoxe temos. A mágoa é que aínda falte tanto".