A creación da Galiza como obxecto da investigación científica

"Unha sociedade en pleno proceso de cambio, con esperanza e con alegría”. Así definía Encarna Otero a sociedade compostelá -e, por extensión, a galega- na que medrou o Seminario de Estudos Galegos (SEG) nas horas previas á mesa redonda que decorreu no Museo do Pobo Galego, esta cuarta feira, baixo o título O espírito do Seminario en Compostela, que reuniu Uxío-Breogán Diéguez, Xosé Ramón Fandiño, Xosé Manuel González Reboredo e a propia Otero nun evento que facía parte da conmemoración do centenario do SEG. “Santiago, nesa época, é un facho de luz”, declara a historiadora e mestra a Nós Diario. “Ao ser o Seminario unha institución moi relacionada coa Universidade -a única que daquela existía no país- transfórmase nun foco que abre liñas de investigación sobre o que é a Galiza e o que podería ser, pois esa era a finalidade última do SEG. Hai que lembrar que todas as figuras ligadas ao pensamento galeguista estiveron asociadas ou colaboraron dalgunha maneira co Seminario”. Otero dá conta dalgúns documentos inéditos achados na biblioteca do Museo do Pobo que desvelan que houbo moitas mulleres, ademais das que participaban directamente nas actividades do SEG, que se mantiveron moi activas nesta tarefa de investigación e divulgación. Ademais, revela tamén a existencia de fotos no Museo de Pontevedra que demostran que a asistencia das mulleres ás actividades do Seminario era moi importante. “É unha mostra dese espírito optimista e desa vontade de cambio que existía na altura”. As mulleres esquecidas do Seminario de Estudos Galegos O fundamento científico da nación Uxío-Breogán Diéguez, doutor en Historia Contemporánea, matiza ese estado de euforia. “O optimismo e a alegría virían despois, coa proclamación da República. Pero o nacemento do Seminario de Estudos Galegos ten lugar durante a ditadura de Primo de Rivera, nun momento de grande incerteza política. Aínda que tamén é certo que iso acelerou a necesidade do nacionalismo político de propiciar estudos científicos sobre o país que desen soporte á idea dunha realidade nacional propia”, declara a este diario. En opinión de Diéguez ese foi, precisamente, o grande acerto do SEG. “A Universidade da época non era unha institución moi favorábel a desenvolver eses estudos, mais o labor dalgúns profesores -especialmente de Cotarelo Valledor, que era Catedrático na Facultade de Filosofía e Letras e que é quen arroupa o SEG na Universidade- logrou introducir Galiza como obxecto de estudo. Hai que pensar que en 1923, a maioría dos membros do Seminario son estudantes, mais só unha década despois, a maioría deles son profesores que imparten docencia ou que xa se fixeron un nome como investigadores. O cambio é dunha gran transcendencia e permite fundamentar o nacionalismo político en estudos científicos que xustifican a existencia dunha realidade nacional diferenciada”. Os estudos en historia, prehistoria, arqueoloxía e historia da arte e etnografía e folclore crearon un corpus científico que asentou as bases de moitos dos estudos que virían despois. Os estudos realizados no campo do folclore, por exemplo, mereceron eloxios de especialistas alemáns e portugueses na disciplina. E os avances no coñecemento da prehistoria foi a materia que máis avances contabilizou, grazas ás influencias estranxeiras e ao labor da Xunta para Ampliación de Estudios. Xosé Manuel González Reboredo, etnógrafo e antropólogo, redunda nesa idea: "A todos os membros do Seminario de Estudos Galegos uníaos a idea de facer unha ciencia por e para Galiza. Pero ademais, en campos como a etnografía, lograron crear unha escola cuns principios básicos de investigación que deu froitos durante moito tempo e que permanece, evoluíndo e con diferentes ramas, na actualidade", declara a Nós Diario. Por outra parte, o SEG axudou á formación dunha elite cultural que parecía estar destinada a xogar un papel fundamental na Galiza, mais que viu crebadas as súas expectativas tras o golpe de Estado de 1936. "Talvez porque tiveron que pasar moito tempo fóra da Galiza, exiliados ou refuxiados, moitos dos membros do Seminario de Estudos Galegos parecen estar hoxe moi esquecidos", explica González Reboredo. "Personaxes como Xosé Ramón Fernández-Oxea, Ramón Martínez López ou mesmo Xesús Carro, merecerían maior atención da que actualmente suscitan". Todo aquel traballo quedou coutado co golpe de 1936, mais, mesmo así, algunhas das persoas comprometidas co SEG continuaron, na medida das posibilidades do momento, traballando por manter certos cambios sociais. "O golpe de Estado franquista foi especialmente cruento coas mulleres, ás que se quixo devolver ao papel subalterno ditado pola Igrexa católica", lembra Encarna Otero. "Cómpre valorar o papel dalgúns membros do Seminario, nomeadamente Parga Pondal e Luís Iglesias, que, de forma discreta, trataron de que as mulleres de ciencia non abandonasen as súas carreiras profesionais -como pretendía o réxime- buscándolles traballos relacionados cos seus estudos alí onde existía a posibilidade. Algunhas traballaron mesmo en farmacias do exército, mais era practicamente a única oportunidade que tiñan de manter un perfil profesional ligado á ciencia nunha sociedade que estaba en claro retroceso e que pretendía que o único rol das mulleres fose o dos traballos domésticos”. O patrimonio arqueolóxico ao servizo da construción nacional A conciencia política da nación Uxío-Breogán Diéguez relaciona directamente o traballo do Seminario de Estudos Galegos co estímulo que supuxo a aparición das Irmandades da Fala e da ideoloxía nacionalista como un elemento de axitación política e intelectual. Entre o estudantado da universidade galega medraban as inquedanzas galeguistas, baixo o proselitismo de profesores como Armando Cotarelo Valledor, catedrático de Lingua e Literatura española na Universidade de Santiago de Compostela, o tamén catedrático Salvador Cabeza de León, da Facultade de Dereito da mesma universidade, ou de Antón Lousada Diéguez, catedrático de Filosofía no ensino medio, explica Diéguez. Os intelectuais galeguistas que facían parte do SEG publicarían a maior parte das súas investigacións nas páxinas de Nós, como un adianto dos seus estudos e libros. E toda aquela efervescencia intelectual tería o seu correlato político. "Temos que lembrar", di Diéguez, "que foi en maio de 1931, meses antes da creación do Partido Galeguista, cando o SEG presenta o Anteproyeito de Estatuto da Galiza que fora elaborado por Paz Andrade, Lois Tobío, Carballo Calero e Vicente Risco". Aquel anteproxecto viña acompañado dun informe económico elaborado por Alexandre Bóveda que demostraba que o Estado español recibía da Galiza máis do que a Galiza recibía do Estado, para demostrar que o Estatuto, en palabras de Castelao, "non comprometía os intereses galegos nin prexudicaba os intereses dos demais pobos da Hespaña". A recuperación do Seminario de Estudos Galegos no seu centenario