O Castro da Cidá en Ribeira

Breve historia das intervencións arqueolóxicas importantes Pode dicirse que A Cidá é un castro do século XXI. Un acabado de chegar ao universo castrexo se o comparamos cos castros “clásicos”, ben coñecidos na Galiza, e cuxo estudo se remonta á primeira metade século XX. As noticias máis antigas foron recollidas por Frei Martiño Sarmiento na súa obra Viaxe a Galicia, a mediados do século XVIII, onde apunta a toponimia do lugar como “O Monte da Cidá”. Cen anos despois, Pascual Madoz identifica o sitio como un lugar arqueolóxico: “el monte denominado de la Ciudad, y sobre cuya cumbre está un llano donde se reconocen vestigios de una gran fortaleza”. Será na década dos 20 do pasado século cando Florentino Cuevillas e Fermín Bouza Brey fagan unha visita ao castro, o dimensionen, realicen debuxos, recompilen folclore e tomen documentación fotográfica. Desde entón o lugar pasa ao esquecemento e o que sabemos a día de hoxe vén dos primeiros estudos modernos con criterios científicos realizados nos anos 2014 e 2015, baixo iniciativa do Concello de Ribeira e cofinanciación europea; curiosamente á marxe da feble política arqueolóxica autonómica. Estes traballos continúan de forma intermitente e baixo uns parámetros máis enfocados á restauración e consolidación dos restos que á investigación do mesmo. Características das estruturas defensivas Neste momento da historia, a arquitectura é unha ferramenta de importancia. O castro é un poboado estábel que se fixa no territorio que ademais de ser un lugar para a vida, convértese nun monumento que amosa unha escenografía do prestixio, polo tanto un símbolo material en si mesmo. De acordo ao modelo que se vén admitindo como válido para as épocas iniciais do mundo dos castros, as edificacións teñen un punto común: a súa adaptación ao medio físico nun contorno xeolóxico inzado de grandes pedras. O que a priori podería parecer un problema, na Cidá tórnase nun aliado pois estas pedras son incorporadas maxistralmente ao propio deseño construtivo das murallas e das propias casas, servindo tamén de canteira para o aprovisionamento da materia prima. No interior da croa foron investigadas 18 cabanas, presentan diferentes formas con predominio da tendencia circular e oval A Cidá, un poboado con forma ovalada, presenta tres liñas de defensa: unha primeira na parte máis alta da croa. Unha segunda a cotas inferiores, delimitando un recinto de maior tamaño rodeando practicamente o castro, e unha terceira focalizada no sector noroeste do mesmo. No sector norte, con pendentes case verticais, non foi necesario o reforzo artificial extra do recinto, pois as condicións naturais de defensa son óptimas. Coa excepción da muralla da croa, aínda non coñecemos a detalle as outras dúas liñas. Sabemos que unha emerxe exclusivamente no sector noroeste do castro, algo lóxico ao tratarse dunha zona de escasa pendente e, por tanto, moi exposta, que é necesario reforzar. A segunda liña, de grande altura, monumental, circunda o castro combinándose cos afloramentos rochosos existentes, que son integrados unha vez máis ao propio deseño arquitectónico. É moi probábel, aínda que este extremo non puido ser comprobado, a existencia dun foxo entre as liñas de muralla anteriores. Pero a que mellor coñecemos é a muralla da croa do castro. Abrangue boa parte do espazo máis alto do outeiro, xerando un recinto de máis de 2.000 m2 de superficie apta para habitación. Recentemente restaurada e acondicionada, constrúese sobre a base de dous muros paralelos, un interior e outro exterior, cun recheo. A imaxe que ofrece é impoñente. Estruturas interiores No interior da croa foron investigadas 18 cabanas. Levantadas con muros de cachotaría de granito extraído do propio lugar, presentan diferentes formas con predominio da tendencia circular e oval de tamaño pequeno ou medio, con excepcións. En todas se documenta o acceso orixinal e os habitáculos non comparten paredes medianeiras, pois cada cabana desenvolve os seus propios muros. Ao igual que sucede coas liñas de defensa, os afloramentos rochosos do espazo condicionan a implantación das propias cabanas, a articulación dos accesos e mesmo a circulación interior pola aldea. Nesta organización chama a atención a disposición das cabanas seguindo a delineación da muralla, pegándose a ela e xerando unha trama onde convive a dualidade dos espazos privados (cabanas) con outros máis “públicos” ou abertos. Non foron detectadas no castro, até o momento, reformas arquitectónicas de calado nin superposicións de estruturas que permitan falar dunha reformulación do espazo, máis ao contrario. A Cidá permanece envolta nun rico universo mítico e sagrado Non obstante, alén do espazo maioritario que ocupan as cabanas da Idade do Ferro, a visita á Cidá abre unha fiestra histórica máis recente no tempo, pero non menos interesante. Enriba de dúas casas castrexas ergueuse o que se coñece como caseta-vixía. Trátase dun recinto rectangular construído tamén en pedra. Estas construcións levantadas en diferentes épocas históricas ocupando estratexicamente as zonas altas da costa galega, obedecen a intereses de control marítimo en períodos de confrontación bélica. No caso da Cidá construíuse a finais do século XVIII para o control do tráfico de embarcacións inimigas nun contexto de guerra con Inglaterra. Achados O espolio material non foi xeneroso. Destaca, como é habitual nestes casos, os restos de recipientes de barro de diferentes formas e tamaños usados para almacenar, cociñar, transportar e consumir alimentos. Pero tamén se recuperaron obxectos en pedra como é o caso de pequenas pesas, e varios recortes cerámicos circulares con perforación central que se veñen atribuíndo a actividades de tipo artesanal relacionados co fiado. Destacan dous elementos metálicos de ferro: dúas follas de coitelo de pequeno tamaño e forma afalcatada con paralelos que se poden atopar noutros lugares do noroeste e do norte portugués. O seu uso parece afastarse da esfera bélica para achegarse a algo máis prosaico dentro das actividades artesanais ou cotiás. A subliñar a aparición de pequenos restos de escouras, que permite vinculalas con actividades metalúrxicas realizadas no poboado, concretamente co afino de cobre e de bronce. Outros achados excepcionais son algunhas doas de pasta vítrea azul que formarían parte da decoración dun colar ou pulseira, elementos que aparecen habitualmente en moitos castros sobre todo nas Rías Baixas e que están a amosar un especial gusto estético por este tipo de abelorios. Folclore Desde o seu propio nome (Cidá ou Cidade), até a propia microtoponimia, con referencias tan elocuentes como As Cortiñas ou Eiteiro dos Curros, a tradición popular identifica o lugar como un espazo habitado desde antigo. A Cidá permanece envolta nun rico universo mítico e sagrado; ese regalo da natureza conformado polo espazo dunar de Olveira e as lagoas do Carregal e Vixán que se dispoñen mesmo ao pé do Castro. Ademais da figura dos coñecidos “mouros”, destaca na enseada de Corrubedo a lenda da cidade asolagada de Valverde. Tamén abundan as lendas que tratan de explicar, baixo outras chaves, ese pasado. Aparecen episodios e personaxes carolinxias: Carlomagno, os Doce Pares de Francia, Roldán, Oliveros etc., e non faltan tampouco, na propia cima do Castro, as referencias á pegada do cabalo do apóstolo Santiago. Memoria ancestral que a transmisión oral foi quen de manter até os nosos días. A funcionalidade do Castro, aínda por determinar A comprensión da Cidá está lonxe de fecharse e presenta moitos interrogantes que haberá que ir resolvendo. Sabemos, que comeza a funcionar nun momento temperá, coetáneo dos castros veciños de Neixón Pequeno e Achadizo. Non obstante, parece estar pouco tempo en funcionamento colapsando cando emerxen outros da contorna. A Cidá non chegará a funcionar na fase de romanización, incluso nas primeiras incursións de Roma no noroeste. Segue a ser descoñecida a súa funcionalidade. Os datos refírenos ao ámbito artesanal. A ausencia de fogares nos interiores das cabanas non permite interpretar o lugar como unha zona de actividade doméstica entendida como lugar de cociña, de consumo de alimentos, ou descanso. O alimento podería prepararse nun espazo próximo, así o parece indicar os restos de fulixe, afumado ou directamente restos orgánicos pegados a moitos anacos de cerámica. A Cidá non chegará a funcionar na fase de romanización, incluso nas primeiras incursións de Roma no noroeste A economía de subsistencia destes poboados teñen unha clara base agrícola e gandeira e nos castros próximos ao mar tamén os recursos mariños. Tendo en conta a proximidade da liña de costa sorprende a ausencia de restos destes recursos na Cidá. Polo investigado, na contorna existía un importante bosque onde dominaba o carballo pero tamén o érbedo e a sobreira, e mesmo especies que producían froitos comestíbeis. No interior do recinto tamén se constata a presenza de tres tipos de sementes que nos axudan a coñecer as bases alimenticias dos seus habitantes, neste caso o millo miúdo, o trigo e a cebada. Pero contrariamente ao que cabería esperar para a ría de Arousa, un área preferente de dinamismo cultural onde se documentan os primeiros fluxos de mercadorías dos navegantes meridionais, a Cidá semella manterse á marxe dese circuíto.