Xosé Bar Boo. Centenario dun arquitecto comprometido

O golpe de Estado do 36 supuxo unha ruptura. Foron cortados de raíz os progresos sociais, científicos, políticos e culturais logrados na República. A ditadura imposta no 39 instaurou un sistema ideolóxico retrógrado, ao que acompañaban unha cultura e arte acordes. A isto hai que sumarlle o exilio internacional de moitos creadores perseguidos e o "exilio interior" de autores reconvertidos ao réxime por medo. O franquismo buscaba unha arquitectura imperial que tiña como referente o pasado. Mentres a xente pasaba fame na posguerra, o Estado construía grandes monumentos de pedra imitando o Escorial. Non obstante, existiu unha xeración de arquitectos modernos antes da guerra, conectados co mundo e coas vangardas artísticas, mais os que non marcharon tiveron que adaptarse ao estilo do réxime para sobrevivir. "Temos que darnos conta de que había moitos arquitectos facendo arquitectura moderna, que por mor da guerra deixaron de facela. Comezaron a facer unha arquitectura historicista, sen pensar e sen sentir", recordaba o arquitecto Manuel Gallego nunha homenaxe recente. Houbo que agardar á seguinte xeración para reconectarse coa contemporaneidade. As principais cidades galegas tiveron os seus referentes e símbolos da reincorporación a esa modernidade que volvía agromar. Na Coruña, Andrés Fernández-Albalat deseñou a fábrica de vidro de Coca-Cola en 1960, e en Vigo, Xosé Bar Boo fai en 1957 o edificio Plastibar, ambos iconas da modernidade. Pero este cambio non é só estético. Non se trataba de substituír unha arquitectura de columnas e volutas por unha de formigón e vidro, era algo máis. "O racionalismo non pode envellecer porque é dialéctico. Non é unha moda ou estilo, senón o uso das capacidades do ser humano para interpretar as súas circunstancias. O racionalismo existiu, para todo, en todas as épocas ", escribía Bar Boo en 1970. En efecto, non se trataba de substituír un estilo por outro, senón de buscar a liberdade. Liberdade para escoller novos materiais, para usar novas formas ou para responder ás novas necesidades da sociedade. Buscaban a liberdade de pensamento dentro dun sistema opresivo onde iso era a maior rebelión. Compromiso: Arquitectura, país e vida Bar Boo estivo buscando espazos de liberdade no franquismo e durante a transición desenvolveu un papel público no cambio da ditadura á democracia. Antes da morte do ditador, reclamou institucións propias para os arquitectos galegos. Foi un dos fundadores do Colexio de arquitectos da Galiza en 1973 e formou parte do profesorado da Escola de Arquitectura da Coruña. En 1976, participou na creación dunha das primeiras institucións propias do país, o Museo do Pobo Galego. O compromiso social era compartido pola súa parella, Macamen Blanco, quen foi unha das pioneiras do feminismo galego, fundadora de Alecrín e da primeira casa para mulleres maltratadas de Vigo. Adiantándose ao seu tempo, preocupouse pola protección do medio ambiente. Foi membro fundador en 1974 da Asociación para a Defensa Ecolóxica de Galiza (Adega), da que tamén chegaría a ser presidente. O seu compromiso ético e humanístico fíxolle ser moi crítico co tempo que lle tocou vivir. Unha época na que as cidades medraban de forma irreflexiva e promotores e arquitectos tan só buscaban o enriquecemento rápido. "A arquitectura é unha concreción da conxuntura social e cultural. E se non fas o que a sociedade quere que fagas, atópaste coa discriminación. Eu son un dos arquitectos que menos traballo tiven, tanto no pasado como no presente. E fun discriminado por non dobregarme e facer o que me pedían. Haberá que esperar a que chegue un momento en que exista unha conciencia pública distinta, que abandone os actuais camiños e escolla outros máis beneficiosos para ela mesma e para o planeta enteiro", amarga reflexión do arquitecto nunha das últimas entrevista. Alén da modernidade Se ben non é moi numerosa a súa obra, si que é de excelente calidade e moi valorada por especialistas. Ademais de por recuperar a modernidade, recoñéceselle por subir un chanzo máis. A anterior xeración abriuse ao mundo e introduciu unha nova linguaxe pero, dada a dificultade deste cambio cultural, o esforzo non superaba ás veces un exercicio de mímese coas vangardas europeas. A xeración de Bar Boo asumiu ese legado e fíxolle unha revisión. A arquitectura ademais de "moderna" tiña que estar adaptada ao territorio, clima e cultura. "As particulares características da Galiza son de tal entidade que inevitabelmente teñen que acusarse en toda a súa produción arquitectónica. Húmida, chuviosa e ventosa, pon de manifesto, contundentemente, a calidade dos materiais e a idoneidade do deseño. (...) Se a todo isto agregas a peculiar idiosincrasia dos seus poboadores, cicelada pola historia e este ambiente, verás claro que a nosa arquitectura inevitabelmente deberá diferenciarse das demais ", explicaba. Pastas Un dos principais sinais de identidade da arquitectura do autor é o uso da pedra, material propio do país e moi arraigado no imaxinario colectivo. A pesar da longa tradición deste material, Bar Boo atopa novas maneiras de usalo e novas expresividades. Caracterizouse polo uso das pastas de granito en fachada. Pastas é o nome que reciben as pezas de granito estreitas e longas, que era habitual usalas como peches dos campos no sur da Galiza. Unha pedra sen traballar, cun acabado irregular e basto que, dado o seu baixo prezo, era usada para valados. Este humilde material formou parte do universo creativo do autor. Elevou á categoría de monumento unha pedra de refugallo. O Policlínico Cíes (Vigo), de 1967, dá mostra do uso desta pedra en fachada. Neste caso, con pastas de granito gris colocadas en vertical. No edificio, de planta ovalada, as pastas definen os aneis opacos, que contrastan coas partes en vidro, definindo as franxas de luz. O pequeno predio onde se sitúa o hospital obrigouno a facer sete plantas, nas que a comunicación en vertical é fundamental. Situou unha escaleira de caracol no centro e ao redor, as habitacións, deste modo orgánico naceu a forma concéntrica. Así, todas as habitacións teñen luz e ventilación natural. Ademais da eficiencia dos percorridos, a forma ovalada permite dedicar a xardín os espazos sobrantes, permitindo acceder ao centro a través dunha zona verde e humanizando a dura Avenida de Madrid. Espazo doméstico Tamén a pedra é o material protagonista de moitas das vivendas que deseñou ao longo dos seus 38 anos de carreira. A casa para Daniel Vázquez, de 1963, é unha das máis recoñecidas que construíu na periferia de Vigo. A parcela onde se asenta é de forte pendente e orientada ao norte, onde tamén estaban as vistas ao mar. Este problema habitual na zona tivo unha solución enxeñosa por parte de Pepe Bar: facer a casa en medias alturas. Así, colocou os dormitorios ao sur e o salón ao norte, mirando as vistas. A cuberta en dúas alturas permite a entrada do sol, polo que chega luz a todas as estancias. "Unha casa con moita claridade ilumina a mente", adoitaba dicir. O acceso ao salón da casa precisou unha escaleira exterior, algo habitual na arquitectura tradicional. A escaleira, aínda que cos chanzos no ar, ten inspiración nun patín. A arquitectura popular foi unha gran fonte de inspiración do arquitecto. Sobre a vivenda popular dicía: "A casa popular, a verdadeira, xa está feita e non precisamente por arquitectos, senón por artesáns que ao longo dos séculos foron depurando as técnicas. A pegada do pobo está contida na casa popular, pois a través dela vese clarísima a estrutura social, a forma de vida, as súas vicisitudes, os seus anhelos e cultura". O bo asolamento da vivenda foi tamén a preocupación no deseño das vivendas para militares de Pontevedra. No 67, construíu cinco bloques de vivendas en Campolongo, colocadas para que gozasen do sol. O espazo entre os bloques é unha gran zona verde común. Continuou explorando o uso das pastas na fachada. Neste caso, con longas pezas de granito rosa colocadas de piso a piso. Espazo colectivo Nos edificios de uso colectivo tamén está presente a pedra, pero o máis relevante son os ricos espazos interiores. O arquitecto deseña edificios para o encontro da colectividade, un grande espazo de reunión. Unha arquitectura que funciona como unha praza pública cuberta. Os dous mercados municipais que deseñou son formalmente diferentes mais parten da mesma idea. En Gondomar, en 1964, constrúe un mercado con muros de pedra de planta hexagonal. Cada hexágono conta cunha estrutura de cuberta apoiada no centro, liberando así os laterais e introducindo luz pola parte superior. Os postos dispóñense ao redor do centro de cada peza, creando espazos de circulación que conectan o conxunto. No Porriño, seis anos máis tarde, crea un gran teito de aspecto téxtil que cubre o mercado. A cuberta está composta por paneis de formigón solapados, suxeitos por tirantes de aceiro. Como remate do edificio, en cada extremo da cuberta conta cunha viseira de formigón, pensada para protexer a xente dos postos eventuais que vende fóra do edificio. Etimoloxicamente, igrexa é un espazo de reunión e Bar Boo rachou cos convencionalismos para crear un edificio que fose, como os templos primitivos, un lugar de encontro. A igrexa da Nosa Señora das Neves de Teis (Vigo), de 1968, é diferente, pensada desde o interior ao exterior, que precisa ser visitada para comprendela. Parte o arquitecto do estudo dos lugares de culto, analizando o que comparten todas as relixións. Así, deseñou un lugar para orar, cun altar no centro. Manifesto construído E n 1957, comezaron a percorrer as rúas de Vigo os primeiros seiscentos. Nese mesmo ano, Bar Boo remata a carreira e constrúe para a familia a súa primeira obra, un edificio de vivendas e oficinas no centro da cidade. O chamado edificio Plastibar serviulle como manifesto, intúense nel os sinais de identidade da súa futura arquitectura. Deseña unha fachada de pedra desprovista de elementos decorativos. O que será o seu material fetiche nesta primeira obra úsao como revestimento liso. Mestura recadros de vidro e pétreos creando unha composición semellante ao neoplasticismo das vangardas. Detrás da fachada, atópase o patio, construído de tal modo que o sol chegase até as terrazas máis baixas. Estudou a luz natural, outra das súas teimas. Así, todas as vivendas contan con sol e cun espazo exterior axardinado. Tratou de recrear a experiencia de vivir nunha casa de campo no centro da cidade. Unha placa na planta baixa lembra a importancia desta obra que marcou a recuperación da arquitectura moderna na Galiza, e foi fogar do autor até a súa morte en 1994.