Desde as trincheiras: producir banda deseñada galega

A historia da banda deseñada galega é relativamente curta, mais non por iso pouco prolífica. Longos invernos e floridas primaveras pasaron desde que o mestre Xaquín Marín, Raimundo Patiño ou Rosendo Díaz “O Roxo” practicaban a transgresión en forma de viñetas e ilustracións nun momento político moi complexo, á vez que se asomaban por primeira vez ao mundo da novela gráfica en galego. Á terra aboada polos pioneiros chegaron xeracións posteriores para sementar figuras de referencia como Carlos Portela, Fernando Iglesias ou Miguelanxo Prado, aos que pouco tempo despois se sumaron outras como David Rubín, Kiko da Silva, Emma Ríos, Manel Cráneo e moitas máis. Nos últimos anos, autores e autoras noveis emerxen con forza no solo fértil sen deixar baleiros entre si. Nomes como Miriam Iglesias, Pablo Prado, Sergio Sink ou Anémona de Río resoan xa en certames nacionais e internacionais, todos eles vencellados á escola de banda deseñada e ilustración O Garaxe Hermético, que Da Silva fundou en 2012 co obxectivo de formar novos valores e axudar a profesionalizar o sector. Temos ante nós unha extensa eira na que as tradición e experiencia conviven con renovación e experimentación e as xeracións se mesturan para ofrecernos cada ano a mellor colleita posíbel de banda deseñada galega. Unha paisaxe de luxo da que non todo o mundo pode presumir. Á cantidade e calidade dos creadores e creadoras únense agora os bos datos de publicación do último ano. De acordo co informe anual da Asociación Tebeosfera, difundido polo Consello da Cultura Galega, a produción de banda deseñada na Galiza duplicouse en 2019 con respecto ao período anterior, e remontou así unha breve etapa de estancamento para atinxir de novo datos próximos aos de 2016. Deste modo, o ano pasado saíron do prelo 35 títulos de banda deseñada no noso país, dos cales 33 viron a luz integramente en galego. Publicacións incluídas neste documento, como a revista A viñeta de Schrödinger, dirixida por Da Silva e levada a cabo coa participación de numerosos autores e autoras, ou a tradución ao galego d’O salón de té do oso malaio, de David Rubín, ofrecen testemuño da calidade nos contidos e nas edicións, da orixinalidade nas propostas e nas perspectivas e do dinamismo creativo que presenta actualmente a banda deseñada galega. A estes títulos virán sumarse outros publicados este mesmo ano con grande éxito, como a novela gráfica Coraçom de Terra, biografía de Carvalho Calero da autoría de Xico Paradelo, Irene Veiga e Iván Suárez. Actualmente atópanse xa na imprenta e verán a luz nas vindeiras semanas dúas obras tamén destinadas ao éxito: a versión galega d’O pacto do letargo, de Miguelanxo Prado, e o segundo volume de Aleida, de Víctor Boullón. De acordo co informe anual da Asociación Tebeosfera, difundido polo Consello da Cultura Galega, a produción de banda deseñada na Galiza duplicouse en 2019 con respecto ao período anterior, e remontou así unha breve etapa de estancamento A pesar destes aparentes motivos para o optimismo e a celebración, desde as dúas únicas editoriais galegas especializadas en banda deseñada reciben os datos de produción con moita precaución. O primeiro reparo xorde en relación ás propias cifras, pois un aumento anual nos títulos editados non significa necesariamente un aumento nas vendas nin na cantidade de exemplares impresos por tiraxe. A nivel comercial, o mercado galego é pequeno e compite con outros máis grandes que manexan maiores tiraxes e internacionalizan as súas impresións, o que dificulta que a produción de banda deseñada galega, feita na Galiza e publicada na nosa lingua, se traduza en beneficios económicos para autores e autoras, editoriais e imprentas nacionais. Concordan Da Silva e Cráneo, autores e fundadores das editoriais Retranca e Demo, respectivamente, en que as limitacións impostas por un mercado reducido, a falta de apoio institucional e as desvantaxes económicas e competitivas son os principais atrancos á hora de superar a precariedade estrutural que padece o sector. O futuro, polo tanto, implica desafíos nos que os poderes públicos e as novas xeracións de lectores e lectoras xogarán un papel fundamental. O reto de publicar sen apoios A edición de banda deseñada en galego, debido ás súas características, está intimamente ligada á de banda deseñada noutras linguas, coa coedición e a compra de dereitos para tradución como opcións de supervivencia para o sector. O motivo principal para esta estratexia é dotar de rendibilidade ao investimento que supón realizar unha publicación de calidade nunha lingua cun mercado tan reducido. No entanto, é unha arma de dous gumes, dado que as condicións impostas polas grandes editoriais propietarias dos dereitos e a competencia en desigualdade que existe no mercado, nomeadamente en relación ao castelánfalante, colocan en risco a edición en galego. Neste contexto, e ante o desinterese e abandono institucional, é unicamente a firme vontade dos autores e das autoras, xunto co compromiso editorial, a que permite que a maquinaria creativa continúe en funcionamento desde as trincheiras. Para reverter a situación de desvantaxe da banda deseñada galega no mercado, Da Silva apunta precisamente á necesidade de intervención das administracións públicas, que deberían garantir, mediante o financiamento e a promoción, que exista edición de creadores e creadoras para poder producir desde a Galiza e en galego, para que os dereitos e beneficios fiquen no país e para que o retorno non marche fóra. Un maior apoio a eventos de promoción e exhibición xa existentes, como Viñetas desde o Atlántico da Coruña, o Encontro de Banda Deseñada Histórica de Lugo ou o Salón do Cómic e Ilustración de Cangas, así como a promoción de novas iniciativas complementarias, é a unánime demanda do sector para con as institucións públicas. Co apoio preciso, afirman, daríase maior visibilidade ao que se está a facer, atraeríase a atención de público e profesionais e crearíanse oportunidades para editoriais e autores e autoras. Da mesma maneira, o aproveitamento das novas tecnoloxías para abrir a banda deseñada galega ao mundo é aínda unha materia pendente que tamén precisaría de axuda pública para materializarse. A nivel comercial, o mercado galego é pequeno e compite con outros máis grandes que manexan maiores tiraxes e internacionalizan as súas impresións, o que dificulta que a produción de banda deseñada galega, feita na Galiza e publicada na nosa lingua, se traduza en beneficios económicos para autores e autoras, editoriais e imprentas nacionais. Por outro lado, a banda deseñada galega constituíuse ao longo do tempo como un medio privilexiado para exercer de axente normalizador e transmitir a nosa cultura de forma lúdica, pero ben documentada. O seu compromiso histórico coa promoción da lingua, do patrimonio, da tradición e da historia da Galiza, unido á calidade técnica e artística dos e das profesionais, representan a posibilidade de facer país e potenciar a marca Galiza a través do xénero. Esta condición, sinalan os responsábeis das editoriais galegas, debería ser aproveitada polas institucións pertinentes e sería moi ben recibida polo sector, mais nada parece indicar que exista a vontade suficiente para dar pasos nese sentido. Á conquista de novos públicos Sexa como for, ningunha actuación pública de apoio ou promoción pode funcionar sen ter en conta o piar fundamental no que se alicerza a continuidade de calquera proxecto cultural: o público. A pesar dos atrancos que presentan as dinámicas comerciais para a banda deseñada galega, o feito de que a produción opere nas marxes do mercado e non estea dirixida polos intereses de grandes corporacións supón unha vantaxe a nivel creativo. A riqueza estilística e temática, así como a variedade de fontes e referentes que se manexan, facilitan que chegue a todo tipo de persoas e que se adapte a todas as idades. Partindo da base de que no país existe un público para a banda deseñada que é preciso conquistar, Da Silva aposta desde Retranca por compaxinar a edición barata, herdeira das maneiras de facer dos anos 70 e 80 e de utilidade didáctica, con edicións máis coidadas e bonitas, pensadas en termos de libro-obxecto para agasallo ou colección, que dan valor engadido, resultan máis atractivas para a xente e suscitan o interese de novos mercados. Cráneo, pola súa parte, considera que o segredo da continuidade está nas mans da xente máis nova. Por ese motivo, centra as súas reivindicacións nunha maior implicación das institucións galegas, a través de diferentes consellarías, no fomento da lectura en xeral e da banda deseñada en particular, co obxectivo de atraer e formar novos lectores e novas lectoras capaces de manter vivo un mercado galego que se alimente a si mesmo. Considera, como autor e como editor, que a banda deseñada está moito máis preto de conectar coas novas xeracións, xa que desenvolve unha linguaxe moi fluída e dinámica, con moito peso gráfico e visual, de maneira que a promoción da lectura deste xénero a través de programas de lectura nas escolas podería ser un medio estratéxico para atraer a infancia e mocidade. Alén diso, é importante que o propio sector aposte no público novo na produción e teña en conta as súas preferencias e características. Potenciar o cómic manga en galego –quer traducións quer produción propia – ou facer esforzos por conquistar o público feminino con proxectos pensados especificamente para as rapazas son algunhas das propostas de Cráneo con vistas a crear unha audiencia moza que, por agora, é minoritario, pero que ten moito potencial. Traballando para o futuro Aínda que desde as editoriais galegas de banda deseñada teñen moi claras as ideas a seguir para que o esforzo e a creatividade atopen a debida viabilidade económica, é difícil manexar plans de futuro nun sector tan pequeno que vive, en palabras de Da Silva, “en crise permanente”. Porén, a confianza no talento existente no país xa está a abrir novos horizontes que poden favorecer a creación na nosa lingua. É o caso da implicación na publicación de banda deseñada por parte de editoriais xeralistas xa consagradas, como son Xerais e Galaxia. A súa entrada en escena supón a dispoñibilidade de novas plataformas para que autores e autoras encaixen os seus proxectos, o que se podería traducir en máis propostas, máis produción e máis oferta de mercado a curto prazo. Entre a ilusión e a pura supervivencia, o sector da banda deseñada galega encara o porvir como sempre fixo: traballando arreo para ofrecer produtos de enorme calidade artística e narrativa cos que competir no mercado, cos que conquistar lectores e lectoras e cos que explorar novos públicos aos que descubrir o bo facer que temos na Galiza.