Resistencia guerrilleira. A memoria postergada

Para entendermos os motivos polos que se constituíu a Federación de Guerrillas da Galiza e León cómpre retroceder a uns anos antes da súa fundación, concretamente ao 18 de xullo de 1936 co inicio do golpe de Estado. Nun primeiro momento, o principal obxectivo dos que procuraron refuxio nos montes para fuxir da represión logo do levantamento fascista era simplemente fuxir e, como explica Alejandro Rodríguez, un dos maiores investigadores da guerrilla e experto na Federación, "as vías de escape eran moi variadas; a que máis se coñece era a de botarse ás montañas para seguir resistindo". Os guerrilleiros tamén intentaron saír por Portugal en dúas tentativas masivas; de feito, na denominada segunda viaxe un bo número deles o conseguiu, pero aqueles que fracasaron instaláronse nas montañas xunto con outros fuxidos onde posteriormente se organizarían para conformar a resistencia guerrilleira. A maneira na que se conformou a organización desa resistencia foi mediante pequenos grupos que a comezos dos anos 40 xa constituíran unha guerrilla moi ben organizada. O 24 de abril de 1942 desenvolveuse o congreso fundacional da Federación de Guerrillas da Galiza e León na parroquia de Ferradelo, na comarca do Bierzo, data que este ano se conmemora. O editor Francisco Macías, un dos promotores deste acto conmemorativo, explica que "foi a primeira Federación que se constituíu na Península e a agrupación máis sólida de todo o Estado". Conformouse en Ferradelo debido a que este era un lugar estratéxico que ofrecía unha visión periférica de todo o que ocorría ao redor, de maneira que cun só berro os guerrilleiros podían avisar da proximidade do perigo. Ademais, Rodríguez destaca a relevancia da II Guerra Mundial, que influíu de maneira decisiva no desenvolvemento e no desenlace da resistencia guerrilleira na Galiza. 80 aniversario da fundación da Federación de Guerrillas de Galiza e León Traxectoria da Federación e vinculacións políticas O motivo principal da constitución da Federación foi a necesidade de atopar unha estrutura na que os guerrilleiros se puidesen defender de maneira máis eficaz para poder seguir sobrevivindo e resistindo nas montañas. Cómpre destacar a pluralidade ideolóxica dos integrantes da Federación de Guerrillas. Miguel Núñez, fotógrafo que levou a cabo diversos proxectos relacionados coa guerrilla, comenta que había inclinacións políticas moi variadas: comunistas, socialistas, anarquistas, etc. O único punto de confluencia entre todas elas era o antifascismo. Esta organización guerrilleira funcionaba de maneira estritamente democrática para a toma de todas as súas decisións. Con todo, a alternativa comunista foi cobrando unha maior relevancia no conxunto da organización ao estar respaldada por un partido político que ostentaba un gran poder dentro do movemento antifranquista. Un ano despois da fundación, comezaron a chegar contactos do Partido Comunista e da Unión Nacional Española, unha opción de unidade antifascista controlada polo PC desde o exilio e desde Madrid. Rodríguez explica que foron eses contactos os que mudaron a dirección da Federación e permitiron que esta medrase a través da conformación de pequenas agrupacións organizadas até 1945 cando "toca o seu teito". A partir de aí, a facción comunista da Federación xa estaba demasiado vinculada á estratexia do PC, que comezou a condicionar de maneira decisiva a planificación guerrilleira. Porén, este control provocou que a unidade antifascista da agrupación comezase a romperse ao cuestionar a pluralidade ideolóxica das correntes integrantes. Para Rodríguez, esa intromisión do Partido Comunista (PC) no devir da Federación e a súa posterior desvinculación foi unha das causas do final da Federación. Á separación dos grupos comunistas no ano 1946 cómpre sumarlle outro feito clave que marcou o seu desenlace, en xullo dese mesmo ano: un importante ataque da garda civil ao campamento base da agrupación nos montes de Casaio (Carballeda de Valdeorras). Con todo, a decadencia do grupo foi un proceso longo e paulatino que rematou coa "desaparición, non oficial pero si oficiosa, da Federación", afirma Rodríguez. Nese contexto, o PC propugnou a conformación do Exército Guerrilleiro da Galiza que, a diferenza da Federación, estaba totalmente vinculado á súa estrutura organizativa. A principal diferenza entre ambas as agrupacións era que, mentres a Federación funcionaba de maneira horizontal na que todos os guerrilleiros participaban na toma de decisións, o Exército presentaba unha estrutura piramidal na que os dirixentes do PC ostentaban a cúpula do grupo. A vida dos guerrilleiros na Cidade da Selva Resulta de interese entender como se organizaba a Federación. Nos seus momentos máis álxidos, a Federación estaba formada por agrupacións distribuídas estratexicamente nos seguintes territorios: o Bierzo, Ourense, e Lugo-A Coruña. Cada unha destas agrupacións subdividíase en catro guerrillas repartidas dentro da súa área xeográfica correspondente; cada guerrilla contaba cun total de entre oito e dez guerrilleiros que actuaban conforme ás ordes dos seus respectivos mandos. En xeral, todas as agrupacións que conformaban a Federación funcionaban de maneira semellante, até que a chegada do PC implicou un cambio no plan de actuación. Neste contexto, resulta de gran relevancia o papel representado pola denominada Cidade da Selva, situada no complexo de montes de Casaio, na serra do Eixe, onde comezou o proceso de constitución da Federación. Enténdese por Cidade da Selva o conxunto de campamentos guerrilleiros asentados nese territorio nos anos 40, que funcionou de lugar base e de núcleo central para o desenvolvemento da resistencia antifranquista nos seus anos de maior actividade. Xa os propios guerrilleiros se referían nos seus documentos a ese territorio con esta denominación, polo que actualmente as persoas investigadoras a recuperaron para o desenvolvemento dos seus estudos. "Entendemos que o termo de selva lle vén dado pola complexidade do lugar, pois é un monte moi abrupto e escarpado, o cal incluso a día de hoxe continúa a ser inaccesíbel nalgúns puntos; e o de cidade pola complexidade de toda a organización que desenvolveron", explica Rodríguez. As investigacións realizadas pola agrupación arqueolóxica Sputnik Labrego, na que participa o propio Rodríguez, descubriron a existencia de máis de 40 chozos, edificacións que funcionaban de vivendas para os guerrilleiros, de almacéns ou mesmo de cortellos para o gando; neles os combatentes tiñan todo o que precisaban para subsistir. En xeral, os lugares principais nos que se desenvolveu a guerrilla foron os que conformaban o triángulo entre o sueste de Lugo, o Bierzo e Valdeorras, que funcionaron de núcleos centrais. Se ben os lugares foron mudando, o único que permaneceu inalterábel foi a Cidade da Selva dos montes de Casaio. No que se refire á vida que levaban os guerrilleiros nos campamentos, resulta curioso comprobar que a guerrilla favoreceu a modernización do mundo rural, a pesar de que ese non fose o seu obxectivo. "A adopción da modernización [dos guerrilleiros] formaba parte da súa estratexia de subsistencia" explica Rodríguez, quen engade que "necesitaban certas cousas que nas aldeas non tiñan, entón buscaban a maneira de conseguilas, como por exemplo unha máquina de escribir ou incluso medicinas". A este respecto, o equipo de Sputnik Labrego atopou frasquiños de penicilina nos campamentos; o primeiro cargamento deste fármaco chegou ao Estado español en 1944 de maneira que constitúe un feito insólito que uns combatentes que vivían escondidos nas montañas conseguiran ter acceso a este fármaco na Cidade da Selva. Outro exemplo interesante neste sentido foi o relacionado coa hixiene persoal; tamén resulta sorprendente que nas circunstancias nas que se movía a súa vida coidasen da súa hixiene bucal máis do que a poboación rural da época, como acredita o feito de que se atopasen diversos cepillos de dentes e até dez botes de pasta dentífrica. Dionisio Pereira: "A guerrilla galega foi un modelo de resistencia popular" A memoria da resistencia guerrilleira A historia da resistencia fascista na Galiza e nos arredores do país resulta apaixonante, polo que os actos conmemorativos que decorreu en abril son fundamentais para recoller a memoria dos guerrilleiros e guerrilleiras que loitaron contra o fascismo nos anos 40. "O acto tamén era para reivindicalos e para recordar a importancia da Federación que pasa ás veces moi diluída na loita guerrilleira; actualmente sabemos máis dalgúns guerrilleiros individuais que da propia Federación e iso non pode ser", comenta Macías. A raíz dese acto conmemorativo, Macías explica que se están a preparar unhas xornadas no Bierzo no mes de decembro, a modo de congreso, no que persoas especializadas no tema falarán sobre cuestións relacionadas coa Federación. Ademais, prevese que estas xornadas, que durarán dous días, conten tamén coa realización de rutas para lembrar a existencia da guerrilla percorrendo os lugares máis relevantes nos que se desenvolveu, como a casa na que se imprimía El Guerrillero, o boletín que publicaba a agrupación. Con todo, estes eventos conmemorativos non son especialmente abundantes. Semella que as administracións públicas, tanto as autonómicas como as estatais, non están especialmente interesadas en recuperar e protexer a memoria histórica da guerrilla. Así, Rodríguez opina que "o primeiro que habería que facer é estudala; hai que coñecela moito máis do que se coñece" e engade que as administracións deberían adoptar os discursos que xeran as persoas técnicas e arqueólogas expertas na temática pois, en xeral, adóitase "utilizar a historia desde un punto de vista moi parcializado e incluso difamado; a guerrilla segue a manterse como ese grande escuro da memoria, a gran descoñecida e silenciada". Por outra parte, Macías argumenta que o que se debería facer é asumir que os guerrilleiros eran uns "resistentes a un golpe de Estado, eran demócratas que loitaban fronte a unha ditadura", e engade que, para as administracións, parece que os guerrilleiros máis ben "son uns bandoleiros e trátanos como tal, non os reivindican". Núñez manifesta unha opinión semellante. Resúltalle incríbel que non haxa ningunha placa que lembre o que foi a guerrilla deixando claro "que non eran asasinos nin bandoleiros, senón xente que loitaba pola liberdade e pola fin da ditadura" e engade que cómpre "recompilar toda a memoria que queda" pois aínda hai moitas historias por contar sobre a guerrilla da Galiza. A guerrilla contra o franquismo e a guerrilla contra a memoria deturpada