Tres represións para un Seminario

O golpe de Estado de dereitas do 18 de xullo de 1936 significou o final para o Seminario de Estudos Galegos. Así, en agosto dese ano rexistráronse as primeiras denuncias contra a entidade, reclamando o director do Laboratorio de Farmacia Militar, Luis Máiz Eleizegui, co apoio do seu tío, o decano da Facultade de Farmacia, Antonio Eleizegui, a expulsión do colectivo dos seus locais en Fonseca. Porén, a ilegalización do SEG non se fixo efectiva até o 9 de abril de 1940, cando o reitor da Universidade de Compostela (USC), Carlos Ruíz del Castillo, comunicou a decisión a unha parte dos integrantes da súa directiva. Non por un casual, o último presidente da institución, Ramón Otero Pedraio, afirmou ao remate dese encontro que "poden botarlle un responso". Unha vez situado fóra da lei o Seminario de Estudos Galegos, comezou o proceso de incautación dos seus bens. Neste sentido, o 25 de maio de 1940 o director xeral de Ensino Medio e Superior decretou que os seus fondos debían pasar á USC, resolución reiterada polo reitor en xuño de 1941. Precisamente, o 31 de decembro dese ano os libros da entidade foron trasladados á Biblioteca América, mentres a xente berraba na rúa, como lembraba Xesús Carro, "aí vai a biblioteca dos galeguistas". Un ano máis tarde, en decembro de 1942 as coleccións de etnografía e arqueoloxía foron desaloxadas dos locais do SEG, incautando en 1944 os fondos restantes o Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento. A memoria daqueles feitos pódese reconstruír pola documentación deixada por algúns seminaristas, moi particularmente por Xesús Carro. Un interlocutor privilexiado de Carro e tamén, membro do SEG, Xosé Ramón e Fernández Oxea, 'Ben-Cho-Shey', escribía o 11 de xaneiro de 1942 no seu diario que "os de Falanxe Española van celebrar en Santiago un congreso feminino e non atoparon sitio mellor para o facer que o local de Fonseca onde estaba instalado o museo do noso coitado e perseguido Seminario. As maquetas das casas, que que esnaquizaron estes bárbaros ao levalas e tráguelas a Valladolid, e todas as cousas etnográficas, que con tanto agarimo e con tanto traballo, a mais do esforzo económico de todos nós se xuntaran foron parar a un faio, onde acabarán de podrecer". As causas da liquidación do Seminario de Estudos Galegos están ligadas á súa natureza, orientación e actividade. Nesta liña, as autoridades franquistas tiveron claro que se trataba dunha entidade que facía parte do conglomerado social do nacionalismo, onde actuaba como un intelectual colectivo no deseño das súas alternativas estratéxicas, caso da proposta de Estatuto presentada polo nacionalismo na asemblea de xuño de 1931 e funcionaba como unha autentica escola de cadros destinados a dirixir unha nación. Ao tempo, a orientación das súas investigacións, onde Galiza era situada como medida de todas as cousas e centro das súas pesquisas, chocaban coas liñas mestras dos estudos impulsados pola ditadura, onde o país aparecía como un apéndice do gran relato español. Os asasinatos A desaparición do SEG vai asociada á persecución e liquidación física dunha parte dos seus membros polos seus compromisos políticos nacionalistas e progresistas. Malia a súa base social plural, que levou a integrase nas súas filas persoas de recoñecida ideoloxía e práctica reaccionaria, como Souto Vilas, Montero Díaz ou Silva Ferreiro, a súa orientación investigadora e os seus órganos de dirección estiveron en mans de recoñecidos cadros nacionalistas, mesmo con responsabilidades orgánicas e institucionais no Partido Galeguista, como Sebastián González-Paz, concelleiro en Compostela; Manuel Gómez Román, secretario xeral; Xoán López Durá, concelleiro na capital da Galiza, ou Daniel Rodríguez Castelao, deputado nacionalista no Congreso. A represión franquista afectou un mínimo de 143 integrantes do SEG, rexistrándose a totalidade das tipoloxías represivas. Sometidos a sancións administrativas, atopáronse entre outros Ramón Otero Pedraio, Isidro Parga Pondal, Manuel Peña Rei ou Daría Gónzalez-Paz. Pena de desterro, padecérona, por exemplo, Xosé Ramón Fernández Oxea, Victoriano Taibo, Xosé María Pereda Álvarez ou Cristina Pol. O exilio foi a alternativa para ducias de socias e socios, entre eles, Sebastián González-Paz, Luís Tobío, Ramón Martínez López ou Carmen Sierra Domínguez. Detidos nos cárceres franquistas estiveron Ricardo Carvalho Calero, Álvaro Xil Varela, Higinio Cambeses Carrera ou Olimpia Valencia López. 24 membros do SEG foron asasinados polo fascismo, 22 pola ditadura española de Francisco Franco e dous polo réxime homólogo de Adolf Hitler. Precisamente, nese último Estado, foi asasinado o xurista e filólogo de adscrición socialistas Juan González del Valle González de la Vega ( A Coruña 1898, Mauthausen-Gusen-Alemaña 1941), gaseado o 26 de setembro no campo de concentración de Mauthausen-Gusen. Outra socia da entidade, a alemá Margot Sponer (Neisse, 1898-Berlín, 1945), filóloga e autora dunha tese de doutoramento sobre o galego medieval, foi executada o 27 de abril polas SS a causa da súa militancia política contra o nazismo. O alcalde nacionalista de Compostela, propietario da editorial Nós e editor de boa parte das publicacións do SEG, Ánxel Casal Gosenxe (A Coruña, 1895-Teo, 1936), foi paseado na noite de 18 do agosto. O seu conveciño, amigo, compañeiro de militancia desde as Irmandades da Fala e artista plástico, Camilo Díaz Baliño (Ferrol, 1889-Palas de Rei, 1936), resultou asasinado o 14 de agosto. Moi ligado a este último, Manuel Rodríguez Castelao (Rianxo, 1905-Vigo, 1937, mestre e máximo responsábel do nacionalismo na comarca do Barbanza, suicidouse canda outros oito antifascistas ao ser descuberta a súa tentativa de fuxida marítima da Galiza a través do bou Eva desde o porto de Vigo. Xaime Quintanilla Martínez (A Coruña, 1891-Ferrol,1936), Arturo Noguerol Buxán (Ourense, 1892-Ferrol, 1936) e Isaac Forneiro Barandela (Ourense, 1897-Ferrol,1936) foron executados na cidade de Ferrol. O primeiro, médico de profesión e escritor militou no nacionalismo até mediados dos anos 20, integrándose posteriormente no PSOE, partido polo que foi elixido alcalde de Ferrol en 1931. O segundo foi fundador das Irmandades da Fala en Ourense, asinante do Manifesto de Lugo de 1918 e xerente da revista Nós e traballaba como secretario do Concello de Serantes cando foi paseado o 12 de setembro. O terceiro, mestre e empregado de banca, colaborador da revista Nós e presidente do Partido Galeguista en Cedeira, foi executado no Castelo de San Felipe o 18 de decembro. Na comarca veciña das Mariñas, asasinaron Xoán Antón Suárez Picallo (Sada, 1907-1936) sindicalista no seo da CNT, secretario xeral da Fronte Popular de Sada e conselleiro comarcal do Partido Galeguista nas Mariñas. Xosé María Díaz e Díaz Villamil (A Pontenova, 1898-Lugo, 1936), Cesar López Otero (Meira, 1903-Lugo, 1936) e Ángel Fraga Orosa (Vilaba, 1898-Lugo,1936) atoparon a morte en Lugo. Díaz Villamil, integrante das Irmandade da Fala, dirixente da Organización Republicana Gallega Autónoma (ORGA) e de Izquierda Republicana e gobernador civil de Málaga e Huesca, foi malferido pola Garda Civil e por milicianos falanxistas o 25 setembro de 1936, morrendo horas despois no hospital de Lugo. López, compañeiro de militancias do anterior, xornalista e avogado, morreu o 17 de setembro de 1936 no cárcere de Lugo, a consecuencia das torturas. Fraga, mestre e concelleiro en Viveiro, rematou fusilado canda outros cinco veciños desa localidade o 17 de decembro. Os veciños de Ourense Manuel Fuentes Canal (Ourense, 1901-Celanova, 1936) , Modesto López Teixeiro (Ourense 1910-1937) e Xacinto Santiago (Vilardevós, 1894-Monderramo, 1936) foron outros tres seminaristas asasinados polo franquismo. O primeiro, bancario e autor de diversos estudos de arte e historia para o SEG, próximo ao socialismo de dirección española após unha inicial militancia nacionalista, foi paseado o 16 de agosto. O segundo, nacionalista e dirixente da UGT, era un significado antropólogo, executado o 27 de setembro. O terceiro, profesor de matemáticas na Escola normal de Ourense, adherido ao republicanismo de esquerdas, foi asasinado o 1 de novembro. A base asociativa do SEG chegou a todas as comarcas ourensás. Así, o mestre de Carballeda de Avia, no Ribeiro, Amadeo López Bello (Carballeda de Avia, 1904-Verea, 1936), afiliado nacionalista, dirixente da Asociación de Traballadores do Ensino de Ourense (ATEO) e etnógrafo, foi paseado no Furriolo o 29 de agosto. Ao tempo, na Baixa Limia, foi executado o 3 de outubro o xornalista e escritor, Roberto Blanco Torres Torres (Cuntis, 1891-Entrimo, 1936). Por último, en Valdeorras asasinaron o 16 de setembro o avogado e presidente do Partido Galeguista do Barco, Segundo García Núñez (Vilamarín de Valdeorras, 1893-Larouco, 1936). Neste mesma comarca residía o fotógrafo Manuel Blanco Pascual (Lleida, 1900-Benuza, 1940), alcalde do PCE do Barco en 1936, após unha militancia anterior nas filas do nacionalismo e do trotskismo, morreu o 6 de xullo de 1940 nun enfrontamento armado con lexionarios e falanxistas nas terras da Cabreira. Alexandre Bóveda Iglesias (Ourense, 1903-Poio, 1936), Vítor Casas Rei (A Coruña, 1900-Poio, 1936), Alberto Martínez Tiscar (Pontevedra, 1895-Bueu, 1936) e Abraham Zbarsky Geller, (Lódz-Polonia, 1895-Pontevedra, 1936) foron catro socios do SEG residentes en Pontevedra asasinados polo franquismo. O primeiro, funcionario de Facenda e secretario de organización do Partido Galeguista, foi executado o 17 de agosto. O segundo, presidente local do PG e director do xornal A Nosa Terra, foi fusilado o 12 de novembro. O terceiro, funcionario da Deputación de Pontevedra e membro do partido centrista de Portela, foi paseado o 6 de setembro. O cuarto, odontólogo e dirixente do PSOE, foi asasinado o 29 de decembro. Por último, na comarca do Baixo Miño, asasinaron o 9 de decembro Brasilino Honorio Álvarez Sobrino (A Guarda, 1896-Tui, 1936), alcalde da Guarda e presidente local do PG. A represión que permanece hoxe A terceira represión sobre o SEG chega até hoxe. Neste caso, signifícase por tentar presentar o Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento (IEGPS) como unha continuidade do SEG, fixando coincidencias nos obxectivos e estabelecendo semellanzas nas liñas de investigación. Porén, o IEGPS, como todos os institutos do CSIC, naceu co impulso do réxime franquista para liquidar todas as experiencias de impulso científico e investigador existentes con anterioridade ao golpe de Estado do 18 de xullo, particularmente o Instituto de Estudos Cataláns, o Seminario de Estudos Vascos, a Xunta de Ampliación de Estudos e o propio Seminario de Estudos Galegos. O Seminario de Estudos Galegos e os diversos institutos promovidos polo CSIC, entre eles Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento, representaban proxectos antagónicos. Mentres o primeiro apostaba por investigar aqueles aspectos centrais para explicar e transformar o país, conectándose cos grandes movementos de renovación e impulso cultural e científico en Europa, os centros do CSIC respondían a pór o coñecemento e a ciencia ao servizo do proxecto político nacido do golpe do Estado de 18 de xullo de 1936 e, moi particularmente, do seu sector católico.