Contracorrente, navegamos

Bote de pao, Secreta, Fuxe, Vigo Cinco, Jatiña, Surfeira, Rosalía Dúas, Carmiña, Coninha, Delia, Coruxo, Praia do Vao, Visenta, Enanita, As Netas e outros son os novos barcos das costas galegas que forman parte desde hai unha semana do Censo do Patrimonio Cultural Galego. Para comprender o que supón a adhesión de 27 novas embarcacións tradicionais no Censo do Patrimonio cultural galego, é preciso falar de historia recente da Galiza. O Museo do Pobo Galego iniciaba alá polos anos 80 unha ampla colección de cadernos que funcionaban como pequenas monografías. O primeiro volume, escrito polo arqueólogo e antropólogo Francisco Calo Lourido, titulábase As artes da pesca, e tiña como obxectivo divulgar información sobre os oficios marítimos das costas galegas. Nel, explica que cada especie de peixe e cada fondo mariño precisa dunha serie de técnicas e aparellos que foron reinventándose e perfeccionándose co paso dos séculos e que deron nome a barcos, parroquias, portos, vilas e cidades enteiras. Moitos libros e estudos teñen versado desde aquela sobre a importancia do mar para o desenvolvemento do país, e o barco, nas súas distintas tipoloxías, é o elemento central ou o produto final dunha serie de procesos tradicionais. É o derradeiro elo da longa cadea que relaciona as galegas co mar. Alén deste elemento tanxíbel que é o barco, que se volvía un máis da familia como as vacas da casas con nomes de dona, pronunciados con amor polos membros do clan, o certo é que existen outras manifestacións do patrimonio marítimo, bens inmateriais como o vocabulario mareiro que segue presente na vida diaria das galegas, na conexión co mar da que tantas autoras falaron ao longo da historia da literatura na nosa lingua. Novamente falando de barcos, a recentemente galardoada co Premio Nacional de Narrativa do Ministerio de Cultura Marilar Aleixandre chegou a escribir un trepidante diario de bitácora titulado A expedición do Pacífico. Como hoxe acontece coas voces dos sistemas de intelixencia artificial como Siri ou Alexa, os barcos ou instrumentos dos homes (porque soen ser de homes) levan nome de muller. No caso das embarcacións, denomínase naonimia. Na pesca tradicional galega non hai moitas mulleres e é esta unha tarefa pendente aínda nas asociacións de mariñeiras e confrarías de pescadoras. Nin que dicir ten que a protagonista da novela de Marilar Aleixandre era unha muller, asunto sobre o cal volveremos cara ao final desta peza para non nos desviar do que hoxe nos ocupa: as embarcacións tradicionais dentro do patrimonio cultural. A Federación Galega pola Cultura Marítima e Fluvial (Culturmar) é unha entidade fundamental para a Galiza que leva máis de 20 anos aglutinando un total de 43 organizacións e colectivos con presenza no mar. Entre todas crearon, antes da existencia dun censo oficial, o seu propio mapa de embarcacións tradicionais. É un labor de formigas, pero serviu de antecedente para o custodiado pola Xunta e grazas a iso conseguiron demostrar que o mariñeiro é patrimonio de todos. Dornas, galeóns, botes polbeiros, chalanas, traiñeiras... continúan existindo, malia que a tendencia dos últimos anos –e o desleixo tantas veces acusado das administracións- parecía indicar o contrario. Hai exemplares en Ferrol, Oleiros, Ribeira, Muros, Vilagarcía, Sanxenxo e Vigo, e Culturmar cumpre un labor esencial no mantemento de todas elas. Pola contra, deixaron de existir moitos exemplares de barcos tradicionais como traiñóns e barlotes da Mariña; trincados de Barallobre (Fene), San Cibrao (Cervo) e Cedeira; faluchos de Mugardos; lanchas de pasaxe para pasar dun lado ao outro da ría e patexeiros, entre outros moitos. Con eles, perdeuse tamén parte do léxico das partes e das pezas destes barcos, que no libro As embarcacións tradicionais do arco ártabro e Ribadeo recollen os historiadores Bernardo Máiz e Enrique Freire. Un signo dos tempos é que a maioría dos barcos deixaron de compartir a característica de servir para faenar e como transporte, ben a ambos os dous lados de cada ría galega, ben pola costa atlántica. Nunha terra de pescadores como a galega, nin que dicir ten que a maioría dos exemplares da frota galega foron sempre embarcacións pesqueiras. Non é até despois do golpe de Estado que a pesca de baixura comeza a aventurarse e saír lonxe, a caladoiros internacionais aos que aínda acoden os galegos hoxe: Terranova, certos puntos da costa africana ou o Gran Sol. Os barcos foron testemuños directos da mudanza da pesca galega, cambiando de tripulacións pequenas de uso familiar a novas embarcacións con deseños máis aerodinámicos e feitas para acoller a máis pescadores, como as traiñeiras. A finais do XIX, introduciuse o barco de vapor na costa atlántica e comezou así a desenvolverse a pesca de arrastre cuxos principais beneficios foron a aparición de especies novas e a mellora da capacidade de explotación comercial da pesca: a súa conversión en negocio. As propietarias destas embarcacións na actualidade téñenas para lecer ou como pezas de colección, como o caso das traiñeiras que aínda hoxe se empregan para competicións deportivas polas características propicias do seu deseño. José Luis Sacau, presidente de Culturmar desde o ano 2020, explica que non é a utilidade o que fai merecedora a unha embarcación de pertencer ao censo. Tal é así que hai embarcacións que teñen uns valores singulares, como o Joaquín Dieta da ría de Muros, que é de antes do 1950, pero non é o máis habitual. No primeiro censo que elaborou Culturmar, distinguiuse entre barcos que databan de entre 1950 e 1975, que reciben o nome de barcos de época, mais tal e como indica o presidente da federación, "o esencial é que moitos barcos construídos logo do 75 seguen sendo pezas de valor feitas por carpinteiros de ribeira a demanda do armador. Hai miles de dornas, pero non por iso deixan de ter valor. Son todas pezas únicas e un ben que hai que salvagardar". O importante, finalmente, é o labor de recuperación de todas, que é indiscutíbel. Mais cales son os requisitos que debe ter unha embarcación para estar no Censo de Patrimonio Cultural? As categorías divídense por épocas, e un dato curioso, e non importa o material do que estean construídas. Os carpinteiros de ribeira, que como o seu nome indica, traballaban directamente a carón do mar, elaboran barcos de plástico e de ferro, non só de madeira, aínda que este é un material sostíbel, e de preferencia pola súa calidade e porque responde a unha tradición. Sexa como for, o máis importante é que se trate de exemplares construídos por un carpinteiro de ribeira galego, aínda que mesmo este último termo pode ser flexíbel, pois tal e como di Sacau, "as fronteiras ben sabemos que son algo artificiais". Por este motivo, hai botes de Ribadeo recoñecidos como tradicionais de Castropol que tamén son susceptíbeis de aparecer na base de datos. Parécense a outras embarcacións propias do mar Cantábrico, mais incorporan certas innovacións técnicas que fixeron delas barcos de faena máis útiles que os dos veciños cantábricos. Os botes de Ribadeo modernos unicamente teñen que respectar as características clásicas de cada embarcación, con técnicas de construción que manteñan a súa fidelidade ao xeito de facer tradicional. E unha vez están na base de datos as embarcacións, que implicacións ten a efectos prácticos? O efecto máis inmediato que ten recoñecer como patrimonio mariñeiro galego un barco son as bonificacións dos portos polas taxas de amarre. Agora, segundo o presidente de Culturmar, só queda conseguir que ditas bonificacións sexan progresivas, pois cantas menos taxas pague un colectivo, máis recursos poderá destinar ás actividades que realizan desde as distintas asociacións pertencentes a Culturmar. "O país perde pouco por obter uns ingresos a cambio dunha actividade marítima crecente", afirma. As actividades ás que se refire Sacau son maioritariamente divulgativas e desinteresadas por parte dos membros dos distintos colectivos. Dentro de Culturmar está Agalcari, que é a Asociación Galega de Carpinteiros de Ribeira. Estas carpintarías ben poden considerarse auténticos museos vivos do patrimonio mariñeiro galego. Hainas en Bouzas (Vigo), Muros e Combarro (Poio), mais carpinteiros deste tipo hóuboos até hai ben pouco en practicamente todas as vilas pesqueiras. Sacau salienta tamén os bateeiros construídos en madeira, que continúan tendo un labor importante porque son manifestacións materiais dos carpinteiros que os construíron. Son auténticas obras de arte. O museo, tal e como nós o entendemos, non é o termo que mellor describe ao lugar no cal visitar e atopar embarcacións tradicionais. Sacau indica que o importante é que sexa un espazo vivo, e non unha rotonda como as que abundan nas cidades e vilas galegas onde a miúdo é posíbel atopar un bote ou chalana: "Un museo ten que ter carácter científico, con documentación e clasificación. Hai algunhas salas de exposición con carácter non tan museístico na Galiza, pero non é o que máis se adecúa ao noso labor, polo que preferimos museos vivos, como mariñas tradicionais como un lugar nun porto con barcos vivos e funcionando ou navegando, non fósiles". Un exemplo é o porto de Curuxeiras, na ría de Ferrol, que conta con arredor dunha decena de barcos tradicionais amarrados. Non ten carácter formal de museo, pero é o modelo de museo vivo que permite dar unha continuidade ao traballo dos colectivos que queren sacar adiante actividades para pór en valor o patrimonio mariñeiro. Son barcos de recreo, non para faenar, aínda que segue habendo moitos barcos de pesca. Moitos son de ocio, pero amais diso teñen un uso social: recuperan as técnicas de vela e de coidados como os que require un barco de madeira. Tamén teñen unha función divulgativa, en mostras, regatas ou encontros. Cada dous anos, Culturmar organiza un encontro de embarcacións tradicionais galegas con convidados internacionais. O próximo terá lugar no porto deportivo de Sada o vindeiro ano. Na feira, entre 90 e 120 barcos conforman a parte principal da exposición: embarcacións, tipoloxías, velas, cascos... É o principal reclamo e sen dúbida o máis bonito de ver, pois ademais deixan subir neles e pódense apreciar navegando pola ría. Ao tempo, haberá unha serie de actividades paralelas, desde un programa infantil para o público máis novo ao que se intenta incorporar no cariño pola cultura marítima, até un plan cultural de proxeccións audiovisuais, mostras, conferencias, mesas redondas e máis. Desenvolven tamén un programa inclusivo convidando asociación locais que traballen na integración social de persoas con diversidade funcional. Nos encontros participan países como Portugal, que sempre acode, ademais de Euskadi, Irlanda e Catalunya. Pola súa parte, as donas das embarcacións galegas tamén viaxan fóra do país. Por iso, teñen visitado a Bretaña en moitas ocasións, Escocia, Irlanda, Catalunya, Euskadi desde Portugalete até Pasaia e Xixón en Asturies. Ao programa diúrno incorpóranse actividades de lecer nocturnas como concertos e espectáculos, todos arredor da cultura marítima.