A música, inimiga da ditadura

O 18 de xullo de 1936, coincidindo cos albores do golpe de Estado e con motivo da festividade de Santa Mariña, tivo lugar en Lavadores (daquela concello, hoxe pertencente ao municipio de Vigo) a última actuación de Airiños de Cabral, agrupación da que formaba parte o gaiteiro Constante Moreda, que axiña foi asasinado polos golpistas. Probabelmente foi a súa vinculación co Partido Comunista o que decidiu a súa sorte pero, como ben argumenta o profesor e músico José Luís Dopico Orjais, na represión que padeceu o colectivo tamén debeu resultar decisiva a relevancia social que acadaban moitas agrupacións e intérpretes debido, precisamente, ás súas actuacións musicais. Dopico foi o coordinador de A música represaliada, unha publicación editada polo extinto departamento de Memoria Histórica da Deputación de Pontevedra, para intentar analizar as consecuencias que o golpe tivo para as persoas vinculadas coa música, tradicional ou non. Non só aquelas dedicadas á interpretación, senón tamén ás que compuñan, dirixían ou promovían artistas, como é o caso do lalinense Xesús Froiz, que ademais de ser o principal valedor da agrupación Os Dezas de Moneixas, deu pulo á carreira pictórica de Laxeiro e foi escritor e xornalista. A súa biografía, rescatada polo historiador Manuel Igrexas, recolle a súa militancia no Partido Galeguista (PG) e a participación en mitins da Fronte Popular durante as eleccións de febreiro de 1936, así como na campaña a prol do si para o estatuto de autonomía, o que sen dúbida influíu no seu asasinato. Ocorreu o 9 de outubro, durante un traslado a Pontevedra desde o cárcere de Lalín, nun paseo colectivo que custou a vida doutros cinco demócratas. Apenas uns meses antes, o 12 de xaneiro de 1936, Os Dezas participaran nun mitin organizado polo PG na Estrada (Terra de Montes) e, entre outras pezas, tocaron o Himno Galego como colofón ás intervencións de Alexandre Bóveda, Ramón Valenzuela ou Castelao. O dito logo polo rianxeiro, -“non enterran cadáveres, enterran semente”-, quedou patente no feito de que aínda hoxe conte Lalín (O Deza) coa agrupación Os Dezas de Moneixas. Música para fuxir da barbarie A música logrou, ás veces, fuxir da barbarie. Conta Xosé Ramón Paz Antón que, aínda que traballaba como carpinteiro, o que máis lle gustaba facer a Amador Solla era tocar a gaita na súa Salceda de Caselas (comarca de Vigo), á fronte dunha agrupación que levaba o seu nome. Cando foi do golpe non dubidou en defender a República nas barricadas da Volta da Moura e iso fixo que o condenaran a cadea perpetua e o trasladaran, o 19 de xaneiro de 1937, ao durísimo penal de Exkaba (Nafarroa). Un ano despois, o 22 de maio de 1938, participaría na famosa fuga de presos e foi o último dos 795 evadidos en ser capturado. Malia que unha ferida de bala impediu que alcanzara a fronteira francesa, logrou permanecer agochado no monte até mediados de agosto, o que lle valeu ser alcumado como ‘Tarzán’. Malia ser sometido a un novo consello de guerra, acadou a liberdade nos anos 40 e marchou ao exilio arxentino coa súa gaita na maleta. Gaiteiro era tamén o socialista Manuel del Río Mandayo que, como Froiz, foi asasinado nos primeiros días de outubro. Chegara a ser responsábel da agrupación local do PSOE e da UXT de Ordes e segundo o seu biógrafo, Manolo Pazos, o día 5 paseárono nas inmediacións do cemiterio de Boisaca (Compostela) cando tiña 29 anos e facía só catro semanas que a súa muller, Pilar Navieira, parira Leandro, o cuarto fillo. A memoria oral gardou, aínda que non hai certeza, que fora rapada igual que Maruja, a irmá de Manuel, e Dolores Mandayo, a súa nai, que atesourou ata a súa morte a trenza cortada polos fascistas. As vexacións contra as mulleres percorreron todo o país. As cambadesas Pastora e Cándida Cordal, que eran a alma de cada celebración parroquial antes do aciago golpe, foron obrigadas a tocar a pandeireta e bailar a xota espidas no campo da festa no agosto do 36 para castigar a militancia do seu irmán Castor que, uns meses despois, sería asasinado. E contou sempre Maruja, a máis pequena da familia, que naquela casa nunca máis volveu haber música nin haber festa. As gaitas calaron tamén en Maceda cando as milicias paramilitares que ían na procura do primeiro alcalde republicano da vila, Benigno Álvarez, e da súa compañeira, Enriqueta Iglesias Meana, puxéronse a torturar as súas amizades, entre as que se atopaba un dos integrantes da agrupación Gaiteiros de Xinzo da Costa, José Gómez Avelaira. Conta Alberte Pérez que José era o maior dos tres irmáns que, xunto a Samuel Gómez, formaban un cuarteto con sona en toda a contorna. Con el na caixa e Fernando e Augusto nas gaitas, interpretaban cada ano, durante as festas patronais de agosto, a danza gremial da Unión de Agricultores. E foi no penúltimo día dese mes, até entón de celebración, cando os seguidores do golpe asasinaron José en Sarreaus (A Limia), no lugar de Berdelo. Explica Dopico Orjais que coa chegada do franquismo tanto a música tradicional como o resto das musicas puxéronse ao servizo do réxime, “que as controlou, manipulou e utilizou para crear a ilusión dunha estética nacional do Estado novo por eles imaxinado”. Malia iso, houbo acenos resistentes como o de Higinio Cambeses que en 1937, estando preso no cárcere de Monforte (Terra de Lemos), compuxo o pasodobre “Mondoñedo” e introduciu nel acordes de “En el puente de María Luisa”, peza vindicativa da revolución mineira de Asturias. Cambeses, considerado como un dos grandes compositores galegos para banda de música, fora detido tras organizar unha comisión de axuda ás persoas presas polo franquismo, a fin de lavarlles a roupa e levarlles comida e tabaco. Nunca puido superar a represión sufrida, e en 1949 quitouse a vida mentres estaba ingresado no hospital provincial de Pontevedra. E o marinense Urbano Moledo, dramaturgo responsábel, entre outros traballos, da zarzuela galega “O pirmeiro amor”, foi fusilado no monte do Castro de Vigo o 10 de decembro de 1936 polo seu compromiso socialista. Represión sobre as bandas de música As bandas de música tampouco libraron da persecución. Por Xosé Álvarez Castro sabemos do asasinato de Raimundo Rodríguez Neira, subdirector da de Pontevedra, onde tocaba o bombardino. En abril de 1935 fora escollido presidente da Sociedade de Profesores de Música e é precisamente a súa actividade sindical a apuntada como orixe da barbarie fascista que o tiroteou na Cruz de Maceiras en setembro do ano seguinte. Conta o profesor que nos círculos musicais da cidade de Pontevedra, aquela na que Alexandre Bóveda e o asasino Víctor Lis compartiron escenarios como integrantes da Coral Polifónica, andaban as augas revoltas ao denunciar o sindicato de Neira que había quen actuaba ás marxes das condicións estipuladas para o sector. Malia a impunidade que aínda hoxe segue amparando os asasinatos franquistas, do do Bombardino fican rastros documentais pois outro músico, Isidro Taboada, que foi alférez da temida Garda Cívica, quixo denunciar os feitos antes de marchar á guerra, por se nunca volvía, e nunha carta dirixida ao seu irmán, militante galeguista, explicou que o día do asasinato de Raimundo atopara o tamén músico Alfonso Temes, quen lle confesara que disparara un cargador enteiro contra o sindicalista. Aínda que ambos apoiaban o réxime e mesmo foran denunciados por actuar fóra do convenio, a súa postura ante a barbarie foi ben distinta. Tamén padeceu persecución o afamado pianista e director Luís Brage Villar, cuxa biografía foi fondamente estudada polo investigador de Juan de la Cierva, David Ferreiro. Cando foi do golpe, o compostelán levaba oito anos vivindo en Ribadavia (O Ribeiro), onde se puxera á fronte da banda de música La Lira que, como ben comenta Ferreiro, aínda hoxe segue considerándose un referente musical grazas ao traballo realizado por Brage. Ademais, foi un absoluto dinamizador cultural na vila, onde organizou representacións de zarzuela coa veciñanza, celebrou concertos benéficos, compuxo coplas para as comparsas do Entroido e até montou unha academia para que o alumnado preparase os exames do Conservatorio. Esa teima de implicarse na colectividade levouno tamén a participar na vida política republicana e malia que abandonou a presidencia da Organización Republicana Galega Autónoma (ORGA) por tirapuxas internas, tras o golpe foi acusado de non adhesión e condenado a 30 anos de cárcere, aínda que finalmente foron tres os que pasou na prisión provincial de Ourense. Nin alí abandonou a súa actividade musical e, conta Ferreiro, tras a posta en marcha do decreto de redención de penas por traballo, comezou acompañando co harmonio os cantos da Sección Feminina durante a misa de Pascua e acabou organizando unha pequena coral e ata unha escola de música dentro do penal. A música foi, probabelmente, a fórmula de evasión máis potente que tiveron as persoas presas. Conta Luís Bará no seu capítulo de “A música represaliada” que tamén o director da Banda de Música Popular de Cangas, Ismael Costas Caamaño, puxo en marcha un coro na illa de San Simón (ría de Vigo), na que estivo recluído tras ser condenado a 20 anos pola súa militancia socialista. Pediullo quen era naquela altura director do Lazareto, Carlos Hidalgo, e xunto cos reos cantaban algunhas mulleres dos oficiais. O moañés Luís Pérez deixou recollido nas súas memorias que o día que os republicanos conquistaron Teruel (Aragón), os presos celebrárono entoando cancións revolucionarias e xusto cando entoaban a Internacional, foron sorprendidos polo director que, lonxe de reprendelos, deulles os parabéns polo harmónico son e animounos a continuar co improvisado recital. Na banda de Cangas (O Morrazo) tocaba tamén José Nores Rodríguez, que con só dezaseis anos foi o máis novo dos once asasinados o 28 de agosto no Anguieiro (Cangas, O Morrazo). Coa música a outra parte Outra das consecuencias que tivo para o país o golpe de Estado foi a marcha de intérpretes ao exilio. Foi o caso de José López Picos, clarinetista e saxofonista da Banda Municipal de Betanzos. Conta o catedrático Javier Ares que aínda que non militaba política nin sindicalmente, López Picos tiña un taller de carpintaría no barrio da Madalena, onde logo habilitarían os golpistas un campo de concentración. O taller era punto de encontro habitual durante a II República, e seguramente por iso foi detido José e levado ao cuartel da Garda Civil. Aínda que axiña quedou en liberdade, ao facelo decidiu viaxar a Bos Aires (Arxentina), onde xa emigrara por razóns económicas Carmen, a súa filla maior. Noutro exemplo do agromar da semente, o mesmo día que marchou, o seu fillo, Carlos López García-Picos, ingresou na banda de música betanceira, que abandonará en decembro de 1939 para, apenas uns meses despois, reunirse co seu pai no exilio. O golpe de Estado marcaría Carlos para sempre e, segundo explica Ares, foi a inspiración para moitos dos seus traballos posteriores como compositor. Aí está, por exemplo, a “Cantata para un pueblo heroico”. Tamén Sofia Novoa partiu en xullo de 1937 para Estados Unidos a fin de fuxir das represalias que podería provocarlle a súa fonda ligazón coa Residencia de Señoritas e coa propia María de Maeztu. Por Samuel Diz e Carmen Losada Gallego sabemos que a súa vinculación coa música alá foi estreitísima. Durante 25 anos ensinaría bailes e cancións españolas e iberoamericanas á comunidade anglófona do Vassar College e ademais participaría na organización de espectáculos como a Festa Galega que reuniu no centro americano a Elvira Fernández e Lilian Mechalich para executar varios bailes tradicionais ao son dos gaiteiros José Chacón, José Bellón e El Capitán. A música tampouco foi allea a outra coñecida familia galega que exiliou o fascismo: a formada polo político César Alvajar e Amparo López Jean, presidenta da agrupación de mulleres republicanas da Coruña. A súa filla Ana foi unha virtuosa violinista, que nas súas memorias, debulladas por Carme Vidal, resume nunha soa frase a dor do exilio e a importancia do acubillo da arte para quen sofre a expatriación: “Quedárame só o violín que xa comezaba a ser música sen esperanza”. A herdanza sonora de Jacinta Malia ter que abandonar a terra, non quixo deixar atrás Jacinta Landa a música atesourada na infancia. As melodías ficaron con ela nos días duros en que foi canle de retorno para as criaturas dunha colonia escolar, atrapadas en Abegondo (comarca da Coruña) tras o triunfo do golpe, ou naqueles en que auxiliou o exilio republicano do outro lado da fronteira francesa, ou cando ela mesma viaxou ao desterro a bordo do buque que a levou a México. Mestra vinculada á Institución Libre de Enseñanza, sabía que non había mellor herdanza para a descendencia que legarlle as cancións da infancia e por iso, nunha viaxe de retorno a Lisboa (Portugal) en 1946, meteuse no estudo a gravarlle cantigas populares. E o mesmo lles fixo en 1954 a Jacinta, a neta maior, e a Ángel e Juan Pedro, os primeiros netos. Entre elas, temas que fixera Lorca para “La zapatera prodigiosa” ou tres compostos polo avó que non coñeceran, Xohán Vicente Viqueira. O puño en alto de Pucho Fin de ano de 1985. Televisión de Galicia. Na que sería a súa última aparición pública e xa con escasas forzas pois finou o seguinte 26 de xaneiro, Pucho Boedo canta un dos seus temas máis emblemáticos: “O vello e o sapo”, e ao chegar á parte que di “Virou para os ceos, o puño pechado”, alza o del e imita o aceno que tantas veces fixera o seu irmán José Antonio durante as manifestacións obreiras da II República. Conta Xurxo Souto que Pucho axitou o puño como homenaxe ás vítimas que o franquismo deixara na súa familia: o seu irmán José Antonio e o seu pai, José Boedo, dirixentes cenetistas asasinados tras o golpe; a súa irmá Carme, rapada; e Manuel, que con só 16 anos tivo que marchar ao exilio, e que non volveu ver o seu irmán Pucho, que daquela tiña sete anos, ata esa década dos 80 en que, cun aceno pequeno pero inmenso, a voz dos Tamara quebrou o silencio da longa noite de pedra.