A literatura e as doenzas mentais

Dous anos despois da pandemia, a sociedade xa non é a mesma, pois moitos valores foron retorcidos e as vidas consideradas estábeis quedaron atrás. A Covid-19 deixou tras de si e ao descuberto problemas e carencias que viñan de antes e que agora fican no foco, como pode ser o caso das doenzas mentais. Segundo a Enquisa Europea de Saúde en España de 2014, na Galiza un 12,57% das persoas declaran ter problemas crónicos de ansiedade e un 12,06% problemas crónicos de depresión. Así e todo, tamén foi despois da Covid-19 que as persoas adquirimos unha maior conciencia da necesidade de falar destes temas e de visibilizar as doenzas mentais. E como a literatura adoita ser moitas veces un reflexo da realidade e dos temas sociais, na actualidade xermolan proxectos literarios que visibilizan estas doenzas e inclúen nas tramas personaxes que padecen depresións, ansiedade e outros trastornos. Como se adoita dicir, o que non se nomea non existe, e por iso autores e autoras de todas as latitudes poñen a súa pluma ao servizo da desestigmatización das doenzas mentais. Iso si, o que intentan é poñer un pouco de luz na escuridade, contribuír a informar pero fuxindo de tópicos e clixés, porque está claro que a literatura debe facernos reflexionar sobre as distintas realidades pero sen enclaustralas nin a risco de converterse no único tema, nunha escusa, pois nese caso, perderíase o fundamento principal da narrativa, que non debería ser un construto para algo senón un camiño. "Sabía como dicirlle á miña familia que padecía unha enfermidade terminal e que morrería en tres meses, pero non sabía como contarlles que me pasaba algo que non podía poñer nin en palabras", di Antía Yáñez Non penses nun elefante rosa Un dos libros que están colleitando na actualidade máis éxito é Non penses nun elefante rosa (Xerais, 2022), da burelesa Antía Yáñez, quen se erixiu coma unha das voces máis interesantes da narrativa galega actual trala publicación de Senlleiras, co que gañou o Premio de Narrativa Illa Nova da editorial Galaxia. Despois de escribir algúns libros para público infantil e xuvenil como O misterio de Portomarín, Be water ou Plan de rescate, sorpréndenos agora cunha novela na que se aborda a fondo o tema da saúde mental, cun estilo que ensambla o coñecemento máis pleno cun sentido do humor ateigado de moita retranca galega. Yáñez é consciente de que a literatura conforma realidades e que é importante que os libros conteñan variedade de personaxes, con formas de ser distintas, porque en caso contrario ofrécese unha visión distorsionada da vida. No seu caso conta a historia de Aurora, unha muller nova, que ten traballo, amigas, vive soa na cidade, le novelas eróticas e entende a súa sexualidade dende unha óptica libre polo que se deita con quen quere e cando lle prace. A súa vida podería ser o prototipo da muller que todos consideran exitosa, pero nada é o que parece, e no seu interior, Aurora sofre un trastorno obsesivo compulsivo, unha doenza que lle diagnosticaron hai relativamente pouco e contra a que se enfronta cada día. Como destaca a autora, "do que non se fala, adóitase pensar que non existe, e neste caso poderiamos engadir que no audiovisual si se trata, de cando en vez, o tema da saúde mental, pero sempre desde a mesma perspectiva: o doente asasino-psicópata, o TOC ou maniático-gracioso como Sheldon Cooper... todo moi estereotipado, que segue sen amosar a realidade de todo isto", e continúa incidindo en que "ter un trastorno obsesivo compulsivo é ter problemas de ansiedade, co malestar tan grande que provoca iso, é ter unha mente coma a de Aurora, que non para, que é a túa peor inimiga, é illarte da realidade, moitas veces do teu círculo social, da túa familia". Mentres se enfronta ao día a día, a cabo entre a vida e os seus pensamentos intrusivos, Aurora coñece a Brais, un neno que vive no piso de enfronte, que a sorprende coa súa impertinencia e que semella ser superdotado. Sobre estas dúas personaxes pivota o argumento de Non penses nun elefante rosa, un libro que se divide en tres partes que coinciden coas fases do trastorno obsesivo compulsivo, e que a autora nomea como elementos: "Situación disparadora", "Obsesión", "Malestar", "Compulsión" e "Alivio". A través deles vaise dando conta do que é a vida diaria dunha persoa que ten que convivir co TOC, e que parten da dos estudos do psicólogo social Daniel Wegner, un profesor da Universidade de Harvard que durante os anos 80 tivo a idea de experimentar coa supresión de pensamentos, e demostrou que cando se intentaba eliminar un pensamento, o que se conseguía era un efecto rebote. Iso lle acontece á protagonista da novela de Yáñez, que quere pensar dunha forma, o que lle xera máis frustración e esgotamento. A autora de Senlleiras quixo fuxir do melodrama, e por iso empregou o humor, un recurso que a psiquiatra Iria Veiga destacou nun artigo publicado no Nós Diario o pasado 24 de febreiro, no que salientaba que "novelas como a de Antía axudan a visibilizar e desestigmatizar certas doenzas mentais, tratándoas con delicadeza, fondura e, por suposto, tamén con humor". Así e todo, e a pesar do humor, a novela non desaproveita a ocasión para reivindicar certas mensaxes que cómpre ter en conta hoxe en día, como cando se fala da terapia: "Non hai fórmulas máxicas. Nin a medicación pode facer iso. A medicación é unha axuda para baixar o nivel de ansiedade e o malestar que provocan as obsesións. É moi difícil conseguir enfrontarse aos pensamentos intrusivos se o ánimo da persoa está tan baixo coma o teu. E está baixo porque estas obsesións provocan en ti un malestar moi grande, co cal entramos nun círculo vicioso que hai que conseguir romper por algún lado. Pero unha pílula nunca é unha solución milagrosa. Si que son unha axuda moi grande, iso si. Tampouco hai que estigmatizalas. Para nada". E noutro momento describe a ansiedade: "De demostrarme a min mesma que, se quero, son quen de facelo, que o malestar pode desaparecer. A ansiedade, a taquicardia, os pensamentos, a angustia, a hiperventilación, o pumpumpum do corazón, a tensión do estómago. Todo marcha. Cangondiós, só busco unhas horas de paz, tan difícil é?". Falando xa no plano persoal, Yáñez lembra que "eu non tiña nin idea do que me pasaba porque non contaba con ningún referente, nin coñecía a ninguén que fose ao psicólogo ou ao psiquiatra; é dicir, que sabía como dicirlle á miña familia que padecía unha enfermidade terminal e que morrería en tres meses (que típico-tópico, verdade?), pero non sabía como contarlles que me pasaba algo que non podía poñer nin en palabras". Por iso considera que é importante a visibilización deste trema, "e tamén a precariedade da Seguridade Social ao respecto, cunhas condicións na sanidade pública que non son óptimas para acadar unha boa saúde mental, nin para os e as pacientes nin para os e as profesionais". Un elefante na sala de estar Da metáfora do elefante rosa parte tamén Un elefante na sala de estar, a novela coa que Berta Dávila se fixo co XIII Premio Jules Verne de Literatura Xuvenil da editorial Xerais, e na que pon sobre a mesa a problemática do suicidio, afastada de clixés e cun estilo moi delicado e á vez realista, sen eufemismos, chamando ás cousas polo seu nome. Inserida na colección Fóra de Xogo, esta novela conta o que pasa na vida de varias personaxes a raíz da morte por suicidio de Rosa, que acontece unha mañá de outono mentres o seu home está no traballo e os seus fillos no instituto. Ela decide abandonar o mundo, e a partir de aí falan os seus fillos, o seu marido, o seu irmán, a súa mellor amiga, ou a súa doutora, persoas que tentan reconstruír os porqués do sucedido e describir a Rosa e o que fora a súa vida e a súas lembranzas dela. Aí, neses testemuños, descubrimos que esta muller padecía unha depresión, con períodos diversos ao longo da súa vida, que demostra ser unha supervivencia continua, unha loita contra os elementos. Como di Alicia, a filla de Rosa, "a pena non é tanto unha cousa que tes senón unha cousa que levas enriba, non é algo que sentes un instante, por unha razón moi concreta, senón algo que vai contigo coma se fose un traxe". O libro de Dávila aborda temas que son tratados con rigor, un proceso que, como ela recoñece ao remate do libro "levou aparellada a lectura e tamén a conversa con familias afectadas, persoas individuais e profesionais sanitarias de distintos ámbitos, dúas psicólogas clínicas, dúas médicas de atención primaria e un médico psiquiatra". De aí que o resultado sexa o dunha historia que, aínda partindo da ficción, pon o foco na realidade e tenta explicala a través dunha estrutura de múltiples voces que outorgan unha amplitude de reflexións. Sopas New Campbell Teresa Moure preséntanos en Sopas New Campbell (Cuarto de Inverno, 2020) a Nádia, unha muller que transporta armarios nunha carreta e que agocha elefantes no seu armario. Baixo este argumento estraño, a autora vainos levando da man para falarnos das contradicións da mente, deses momentos nos que todo esgaza e quedamos un pouco no aire, á agarda de que facer cos nosos elefantes cando xa non podemos agochalos / disimulalos máis. "Na realidade, estou a ocupar-me dos meus elefantes; de os fazer felizes". A autora lánzanos esta idea tan premonitoria coa que resume o que pretende na historia: falar sen tópicos da mente e das enfermidades mentais. Mais Sopas News Campbell achéganos tamén ideas moi potentes sobre o papel das mulleres na sociedade, o feminismo, e o sentir dos libros dende unha óptica ben orixinal. Teresa Moure asina unha proposta arriscada, na que debemos aprender a ler tamén os silencios, esa parte que non se escribe pero que está aí e que axuda a que todas as pezas desta historia encaixen para falarnos do caos deste mundo, no que os individuos semellan cada vez máis pequenos e os elefantes máis grandes. Samuel Merino salienta que a súa obra ten orixe sempre no íntimo, "isto non quere dicir que eu fale da miña intimidade, pero escribir axúdame a poñerme entre paréntese, a probarme, a proxectarme, a ficcionarme, e escribindo tamén tomo distancia de min mesmo Guantanamera (Poema nun só acto) A poesía é quizais un dos xéneros que máis se presta para deixar fluír os pensamentos íntimos e persoais. Guantanamera (Poema nun só acto), publicada por Urutau, é unha proposta poética na que Samuel Merino aborda o crecemento persoal dende unha ollada consciente e moi reivindicativa das propias orixes, e tamén do 'eu'. Un dos poemas máis contundentes do libro di así: "Non preciso dicir angustia / se cadra / non sabería describir / este corazón na gorxa / esta náusea rápida e abstracta /este golpe na caluga / coma unha árbore abatida. / Non preciso dicir angustia / se cadra / prefiro dicir insomnio / prefiro dicir desvelo / tranxilium dez / lormetazepam 2mg". Samuel Merino salienta que a súa obra ten orixe sempre no íntimo, "isto non quere dicir que eu fale da miña intimidade, pero escribir axúdame a poñerme entre paréntese, a probarme, a proxectarme, a ficcionarme, e escribindo tamén tomo distancia de min mesmo e descubro que logo de todo algo puiden facer cos erros, coas circunstancias adversas e coas pedras". Merino apunta que "non trato na miña obra as doenzas mentais pero é certo que quen escribe e a voz poética ten unha doenza mental, do mesmo xeito que son home homosexual e escribo poemas de amor nos que o interlocutor (moitas veces ficticio) é un home e non por iso diría que fago poesía LGTBi. E se o é non é porque eu queira "facela" senón porque eu son iso que escribo". En canto á visibilización das doenzas mentais por medio da escrita, el considera que sempre foron visíbeis, pero que cómpre velas doutro xeito, desestigmatizalas, sacarlle o veo de escuridade que as cobre, pois "sempre vimos as enfermidades mentais porque existiron sempre e sempre o soubemos pero estivemos véndoas mal". Agora, remata, "unha pandemia veu demostrar ao mundo que as doenzas da mente non son rara avis e que nin o son (somos) as persoas que as sofren (sufrimos)". En definitiva, estas son só algunhas propostas literarias publicadas nos últimos anos e que poñen o foco na necesidade que temos como sociedade de poñer as doenzas mentais á altura das físicas, e é con coñecemento como conseguiremos visibilizalas e desestigmatizalas. Carlos Callón: "Entendín que o libro podía contribuír a falarmos das nosas fraxilidades e limitacións”