Horreos: posíbel patrimonio da humanidade

Nunha reunión que aconteceu de forma telemática a causa da situación de pandemia participaron o 11 de decembro varias asociacións de diferentes territorios do Estado español e do norte de Portugal, xunto con dúas representantes da Administración central. A xuntanza resultou ser moi frutífera e prevese un novo encontro antes de fin de ano. Liñas de actuación Organizada pola Asociación de Amigos do Hórreo asturiano, a reunión foi convocada por Fernando Mora, arqueólogo e membro desta entidade, quen se puxo en contacto con María Pía Timón e Elena Agromayor, coordinadoras do Plan Nacional de Arquitectura Tradicional e do Plan Nacional de Patrimonio Inmaterial do Instituto do Patrimonio Cultural de España. Ambas as dúas consideraron que a actuación se podía ampliar máis alá do marco de Asturias, dada a existencia de hórreos en toda a Península Ibérica húmida, polo que procuraron pór en contacto a todas as asociacións dos diferentes territorios e analizar a situación dos seus hórreos nun contexto máis xeral. Participaron agrupacións da Galiza, de Asturias, de Cantabria, de León, de Euskal Herria e do Porto. A razón principal da xuntanza foi a necesidade de protexer e recuperar o prestixio que representan os hórreos como patrimonio cultural. Como resultado da mesma, elaborouse un documento no que se solicita enmarcar a declaración nos plans estatais de patrimonio cultural do Instituto, quer no de arquitectura quer no de cultura inmaterial e, desta forma, poder implementar diferentes liñas de actuación: documentación, catalogación, intervencións arquitectónicas… Hórreos, cabazos, cabaceiras, espigueiros, canastros, calostras, piornos... son algunhas das denominacións dos graneiros elevados que se poden encontrar por todo o mundo. A función da Declaración sobre os hórreos, paneiras e espigueiros da Península Ibérica supón camiñar de maneira conxunta cara a obxectivos comúns que eviten o progresivo abandono deste tipo de construcións. Algunhas das cuestións que inclúe o documento son a elaboración de políticas de protección e de posta en valor destas construcións, a inclusión do proxecto nos plans estatais xa nomeados, a execución de proxectos conxuntos de carácter estatal e internacional e, como obxectivo final, a posibilidade de declarar os hórreos patrimonio da humanidade. Todas as asociacións presentes na reunión asinaron a declaración e, a semana pasada, tamén se incorporou a Associaçâo Portuguesa para a Rehabilitaçâo Urbana e Proteçâo do Património. No que ao noso país se refire, Carlos Henrique Fernández Coto, presidente da Asociación para a Defensa do Patrimonio Galego, expón que a Galiza por si soa non podería acadar os obxectivos máis ambiciosos, como conseguir que os hórreos sexan patrimonio da humanidade, mais no marco dunha actuación conxunta con outros territorios, si parece unha opción bastante viábel. Con todo, Carlos Xesús Varela Aenlle, etnólogo galego e especialista en hórreos, non está de acordo coa presentación dunha solución a nivel estatal para unha problemática territorial. "Creo que o que se debería facer é afianzar as normativas xa existentes nas comunidades autónomas en vez de elaborar unha normativa estatal. A min interésame que se desenvolva a lei cultural da Galiza e preocúpame que ao ceder as competencias culturais ao Estado, sexa un problema traelas de volta", argumenta, mais engade que "se a normativa estatal ten como obxectivo reforzar as leis existentes nas comunidades, benvida sexa". Os hórreos: patrimonio cultural a nivel mundial Os hórreos son almacéns vinculados á agricultura construídos a partir do século XV, cuxa función é protexer os alimentos da humidade do chan para mantelos secos e fóra do alcance dos animais. Dependendo do lugar, os alimentos conservados nos hórreos varían moito. Os galegos son os máis especializados, pois neles só se adoita gardar millo e centeo e, antigamente, millo miúdo. Os asturianos, pola súa parte, conteñen unha maior variedade: neles gárdanse tanto produtos da matanza, como millo, patacas ou fabas. Noutros lugares do mundo consérvase neles arroz e outros cereais. A pesar de que a poboación galega tende a pensar que os hórreos son construcións exclusivas do noso país e de zonas limítrofes, existen hórreos ao longo de toda a xeografía mundial. Fóra da Península Ibérica, encóntranse en países de varios continentes, como Suíza, Bosnia, Croacia, Romanía, Turquía, Irán, Madagascar, Xapón... A tipoloxía e as súas funcións varían dependendo das características climáticas e da casuística do terreo de cada lugar. O que si se pode asegurar é que os territorios que presentan hórreos son sempre zonas húmidas cuxas condicións provocan que os graneiros teñan que sosterse sobre pés para illar os alimentos do chan. Os materiais empregados para a construción dos hórreos son moi diversos. Ademais da pedra e da madeira, existen graneiros elevados de varas de vimbio ou con cubertas vexetais. Resulta curioso que exista un mesmo tipo de construción en lugares tan afastados do planeta. Fernández Coto afirma que é debido a unha cuestión de supervivencia; o ser humano non é tan diferente, independentemente de onde proveña; por iso encontramos solucións moi semellantes ante un mesmo problema. A pesar das súas diferenzas, como a finalidade é común, tamén existen moitas semellanzas na súa estrutura. Os hórreos asturianos posúen un teito a catro augas, os de Madagascar son moi parecidos, mais con teitos a dúas augas; tamén existen moitos hórreos asturianos con cubertas vexetais, igual que os de Hungría, e doutros países. Existen hórreos húngaros construídos con vimbio, e na Galiza tamén atopamos hórreos de varas, como é o caso do da aldea de Arís, en Poio, denominados palleiras na comarca. Outro exemplo de similitudes entre hórreos é o da tipoloxía cuadrangular que comparten os da parte oriental da Galiza, os de Asturias, Bierzo, Cantabria mais tamén os de Suíza, Turquía e Irán. A situación actual dos hórreos peninsulares Unha das razóns principais da convocatoria da reunión foi a necesidade de analizar a situación na que se encontran os hórreos da Península Ibérica na actualidade; en concreto, dado que existen moitas variedades de hórreos, a xuntanza centrouse nos graneiros elevados: construcións de diferentes materiais apoiados en pés. As diferentes casuísticas estruturais de cada zona requiren uns coidados específicos para cada unha delas. Fernández Coto destaca que, ademais da protección, "o que se necesita é unha boa dose de educación e concienciación. Non podemos ver os hórreos como un estorbo, senón como un símbolo de orgullo dun pobo agrícola". No caso da Galiza, Aenlle opina que os hórreos non contan cunha protección real; existen moitas leis vixentes, mais non están convenientemente desenvolvidas. A maior parte dos hórreos galegos non presentan un mal estado de conservación. O problema reside no despoboamento do rural e o consecuente abandono destas construcións que provoca que deixen de ser útiles e morran. Esta é unha cuestión moi importante porque a Galiza conta cuns 30.000 hórreos sobre o total de 70.000 en todo o mundo segundo as estimacións. O noso país representa o territorio con máis cantidade de hórreos no mundo, e non se lles está a proporcionar a protección que precisan para non morreren. Actualmente, os hórreos con máis dun século de antigüidade están considerados Ben de Interese Cultural (BIC), mais o que se pretende conseguir a través das reunións é estabelecer unha guía, un plan de protección común a todos, non só aos declarados BIC. Elena Agromayor, do Instituto de Patrimonio Cultural de España, opina que "é importante que non se traballe de forma independente, senón que se lle dea esa visión territorial de identidade para todo o Estado español". A decisión de que os hórreos sexan considerados BIC supón un logro mais ao mesmo tempo un problema, pois esta categoría leva consigo numerosos requisitos que se deben cumprir e, dado que a maior parte do hórreos son propiedade privada, non se debería cargar ás persoas propietarias con todos os trámites que se deben realizar á hora de pretender modificar a construción; o simple troco dunha tella xa pode supor ter que encargarse de numerosos permisos. Fernando Mora, arqueólogo e membro da Asociación de Amigos do Hórreo Asturiano comenta que é preciso manter un equilibrio: as normas deben rexerse segundo as necesidades de cada situación. Pasos a seguir Os hórreos poderían enmarcarse nos tres tipos de bens culturais existentes, segundo Pía Timón: a parte intanxíbel, a parte material e o espazo no que se constrúe e desenvolve o propio hórreo. "Para min, son patrimonio cultural inmaterial porque representan un patrimonio intanxíbel que se refire aos coñecementos e ás técnicas para construílos así como ao simbolismo, e que ademais ten un soporte material". Agromayor engade que os hórreos que perderon a súa función tamén poden considerarse patrimonio etnográfico; por iso representan un ben tan importante para a cultura tradicional. Coa declaración asinada que recolle os obxectivos propostos, as diferentes asociacións están a trasladar as peticións ás institucións das súas respectivas comunidades. Na Galiza, Fernández Coto presentarallas á Consellería de Cultura e á Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, así como ao Colexio de Arquitectos e ás universidades para intentar que apoien a declaración e subscriban as inquietudes tratadas na reunión. "Hai moito traballo por facer. Precisamos demostrar que os hórreos seguen funcionando e achegar testemuños de persoas de certa idade que falen do patrimonio inmaterial destes en relación aos seus usos tradicionais. Temos que materializar todo isto nunha candidatura xunto cos outros lugares", expón Coto. Mais para conseguir os obxectivos, é preciso ir paso a paso. Cómpre comezar por levar a cabo unha documentación do tema de forma paralela a outras accións de posta en valor, como poden ser a creación de roteiros turísticos, un inventario dos exemplares, intervencións nas construcións... Ademais, dada a existencia de hórreos en todo o mundo, unha vez realizados estes primeiros pasos, os participantes tamén contemplan a posibilidade de organizar unha reunión internacional. Agromayor comenta que "é preciso comezar por pór en común o estado actual e a problemática dos hórreos para estabelecer unhas estratexias comúns antes de saltar ao resto de países europeos". Algunhas asociacións, como a asturiana, xa están en contacto con outros países como Suíza. O feito de xuntar esforzos proporciónalles unha maior importancia ás peticións recollidas na declaración, entre elas a da posibilidade de que os hórreos acaden a categoría de Patrimonio da Humanidade, que sería o broche de ouro perfecto para este traballo.