Facer país nunha botella: o camiño do Ribeiro na internacionalización da Galiza

Houbo un tempo onde os arrieiros, comerciantes e transportistas de viño por toda a Galiza levaban esta bebida cruzando o país de sur a norte para chegar a Pontevedra ou Santiago de Compostela, onde cruzaban a porta de Mazarelos para vender o licor a comerciantes, particulares e hostaleiros. A historia do Ribeiro, afirma Juan Casares, presidente da Denominación de Orixe desta variedade, é "unha historia de miles de anos", pois "é unha enocomarca, leva vivindo do viño miles de anos. Podes ir á Rioxa, a Toro e todos os sitios falan da historia. Porén, hai que diferenciar entre contar unha historia e ter historia, ademais de ter o relato temos a documentación que a sostén". Desde a metade do século XV até finais do XVIII, afirma Casares, o Ribeiro viviu a súa época de esplendor, "un produto moi cobizado", expón. "Todas as grandes obras relixiosas e casas fortes da Galiza tiveron adegas ou granxas no Ribeiro, de feito, a sede do Museo do Viño de Galiza, na reitoral de Campo Redondo, era unha grande adega dependente de San Martiño Pinario", sostén o experto. Pon así o foco no patrimonio erguido cos cartos dun comercio que puxo a Galiza no mapa: "A mellor testemuña deste viño son as pegadas arquitectónicas, lagares, pazos, adegas… Unha das actividades que oferta o Pazo de Toubes é coñecer a vendima de primeira man Son os mellores documentos que temos neste momento. O Ribeiro posúe o patrimonio cultural ligado ao viño máis importante de toda a Península". Casares foi impulsor no ano pasado da marca Camiño do Viño, un modo de agrupar e promover moi variados negocios arredor desta bebida e dunha viaxe polas terras do interior: "O Ribeiro foi piar económico da Galiza. É coñecido polo viño, pero descoñecido polo territorio, as paisaxes, historias e tradicións, un tesouro enolóxico e etnográfico. Hai ordes do concello de Ribadavia de 1597 onde se regula todo, cultivos, rendementos, prezos, mesmo estabelecía as fraudes e un regulamento sancionador ante estas, a Organización Mundial da Propiedade Intelectual ten recoñecido este documento como un dos máis antigos do seu tipo", explica o presidente da Denominación de Orixe. Tres camiños converxentes Sinala Casares que, se ben a denominación do "Camiño do Viño" é a marca do enoturismo, os verdadeiros camiños son tres, o Camiño Miñoto –"que se está intentando oficializar, desde o norte de Portugal e subindo por Cortegada até Compostela", e os camiños dos arrieiros. "Os arrieiros eran os corredores e intermediarios deste viño, levaban o Ribeiro cara a dous lugares: a Pontevedra, para consumo da cidade e zonas como Asturias, Euskal Herria ou Reino Unido, e a Compostela, que entraba pola porta de Mazarelos e pagaba o fielato, os impostos", explica Casares. O obxectivo en mente da Asociación Ruta do Viño do Ribeiro é potenciar estes últimos, os dos arrieiros, para o sendeirismo, as andainas na descuberta de paisaxes monumentais e naturais: "Estamos en conversas con organizacións como o Museo Enolóxico da Galiza. Escollemos un traxecto que vai desde Cenlle, pasa por Ribadavia, Boborás… e logo empalma co Camiño Miñoto". Novas ilusións nunha variedade milenaria A través da paisaxe inzada de historia, traballada na terra e na pedra do románico e do barroco, atopamos unha das adegas máis novas, Celme, en Astariz, no concello de Castrelo de Miño: "Traballabamos de enxeñeiros industriais en Lugo e apuntámonos a uns cursos de cata, foinos enganchando progresivamente, coñecemos outras adegas e proxectos que nos interesaron, polo que tiñamos xa como idea vital dedicarnos a isto, a cultivar os nosos viños". Fala Jorge Alonso, que xunto a Dori Rodríguez levaron á realidade esta adega fundada en 2016: "En 2015 houbo un momento de cambio e decidimos pórnos a buscar, xurdiu un viñedo de dúas hectáreas aquí no Ribeiro. Lanzámonos e comezamos a traballalo nós, desde 2019 en ecolóxico. A singularidade do noso proxecto vén de facer cousas distintas: torrado do Ribeiro, vermú artesanal (con herbas de cultivo ecolóxico), un branco con crianza en barrica e imos sacar ao mercado un branco de fermentación espontánea, ao modo tradicional". Alonso e Rodríguez, sen ser de familia adegueira ou orixinarios da zona –el é da Terra Chá, ela dos Ancares– namoraron do lugar e da profesión, tanto que cambiaron o seu oficio orixinal para fundar a adega: "Estivemos fóra, en Edimburgo, e tiñamos ganas de volver, de estar preto da familia. Buscabamos traballo para voltar, non saía nada en concreto, e procuramos viñedos. Atopamos un con boas referencias". Afirma Alonso que a aprendizaxe veu dunha extensa formación e a axuda do seu enólogo de cabeceira, Pablo Estévez. A situación hoxe, lastrada pola Covid-19, supón unha importante baixada das vendas para un negocio que "xa non era fácil antes da pandemia", explica Alonso, "somos unha adega pequena, con pouco volume, e co tema do coronavirus a situación é dramática, coa hostalaría a medio gas, logo a cancelación das feiras do viño tamén nos afecta". Ao igual que moitas adegas, están sumados ao Camiño do Viño non só polo produto, senón polo enoturismo, e ofrecen visitas ás persoas interesadas para que coñezan a produción e as instalacións. Unha das marcas máis antigas A Severino Fernández, conta o seu fillo César, alcumábano 'Cunqueiro' pola cunquiña branca que levaba para probar o viño, "é como se facía antes, un obxecto típico da cultura galega que tamén atopamos en Asia, o de beber licor en cuncas". Fernández, arrieiro que levaba a comezos do século pasado o produto nun carro de bois a Pontevedra e Compostela, fundou en 1920 a adega que hoxe leva por nome precisamente Cunqueiro, como Celme, no concello de Castrelo de Miño. "A adega foi medrando até chegar á súa terceira xeración. Gústanos facer as cousas ben, ter cada ano o mellor viño posíbel e ter as mellores viñas, dámoslle un especial mimo á calidade, gústanos que o produto guste. Preferimos que digan que a nosa etiqueta é sobria pero o viño fantástico", comenta Fernández, que hoxe xestiona con outros tres membros da familia un negocio que fachenda da proximidade de produto e man de obra. "Procuramos dar traballo á xente da zona prioritariamente", explica, "levamos isto dous irmáns de cada xeración, un enólogo, un economista, un enxeñeiro agrónomo e un experto en márketing, tamén xente da vila que estivo connosco toda a vida". Con todo, Fernández explica as dificultades que atopa para a cooperación co resto de adegas e a explotación de terreos nunha zona característica pola alta concentración de minifundios: "temos moito terreo que non queren vender e que apodrece, que non se traballa". O adegueiro bota en falta máis implicación da Administración pública no fomento dunha unidade do sector que, defende, beneficiaria o Ribeiro no mercado estatal e internacional "en comparación con outras denominacións que traballan de maneira máis cohesiva". Lugar para deporte e cinema No concello de Boborás, restaurado nos anos 2000 con fondos Feder [Fondo Europeo de Desenvolvemento Rexional], atópase un pintoresco aloxamento dedicado ás amantes da natureza, o deporte e o turismo alternativo, a Aldea Rural Pazos de Arenteiro, "a aldea ten cen habitantes, está considerada Ben de Interese Cultural, ecoconxunto histórico-artístico desde 1975. Ten 7 pazos e unha igrexa románica do ano 1115, lugar dos Cabaleiros da Orde de Malta, había tamén viño do Ribeiro. Nós funcionamos coma un hotel rural", comenta o seu xerente, Ramiro Fernández, que xa innovaba nisto do turismo rural moito antes da Covid-19: "Organizamos retiros de ioga e fins de semana deportivos. Combinamos deportes como o kayak, pilates ou o jogging nocturno. Tamén facemos noites temáticas con escape room. Preparamos unha fin de semana histórica como tamén outra de enoturismo. Estámonos a adaptar o máis rápido posíbel ao contexto do coronavirus". Explica Fernández que a proximidade ás adegas e ás rutas de sendeirismo fai destes lugares sitios "con moito encanto", escollidos mesmo polas cineastas como lugar de rodaxe para producións como A Esmorga, de Ignacio Vilar, "na ruta de sendeirismo do pozo dos fumes", comenta Fernández ou Elisa e Marcela, cinta de Isabel Coixet que tamén emprega localizacións pola zona. Un enoturismo que goza do ar libre A historia do viño "nacional da Galiza", como o describe Casares, é explicada nos nosos días a través das iniciativas enoturísticas vencelladas ás adegas, vellas ou novas, e a un novo tipo de actividades que atraen públicos cada vez máis mozos con ganas de novas experiencias e coñecer o país. Óscar Martínez, encargado de comunicación do Pazo de Riobóo, admite que no contexto da Covid-19 os eventos en lugares abertos son chave para poder reunir un mínimo de xente. O lugar neste caso é o Pazo de Toubes, "un pequeno pazo de 1741, na zona onde nace o Ribeiro, onde son habituais; pois este tipo de construcións vencéllase historicamente á aparición da viticultura, xa que achegan os ingresos suficientes para a vendima", nunha transformación da paisaxe que o propio Casares admite que "non só mudou a xeografía do Ribeiro, senón tamén a de grandes casas por toda a Galiza, mesmo na capital". Severino Fernández 'Cunqueiro' bota en falta máis implicación da administración no fomento dunha unidade do sector, que beneficiaría o Ribeiro no mercado estatal e internacional "en comparación con outras denominacións que traballan de maneira máis cohesiva" Hoxe en día o Pazo de Toubes pertence a Viña Costeira, unha adega en forma de cooperativa que aparece en 1968 e hoxe abrangue 500 persoas socias: "Viña Costeira adquiriu o pazo a comezos da década pasada coa idea de cultivar as viñas que o rodean e recuperar as variedades autóctonas, que é unha das cousas nas que levamos inmersos os últimos anos. Unha vez acondicionado o viñedo, sete hectáreas, procédese á restauración do edificio antigo e á construción dun novo complexo para o enoturismo e dar apoio á adega". En maio do 2019 reinaugurouse e, detalla Martínez, desde ese momento comezou a actividade enoturística con "visitas e eventos, trasladamos alí a noite das Perseidas, por exemplo", ou "un festival de música, o Costeira Sonora; o Día das Letras Galegas en relación coa cultura do viño… É un espazo fermoso para facer cousas en primavera e verán". Hoxe, mesmo nun contexto adverso de pandemia, lograron capear o temporal fusionando eventos e reducindo capacidade con grupos dun máximo de 12 persoas e case toda a visita é ao aire libre: "hai tamén unha sala de catas moi diáfana para garantir a seguridade das traballadoras e das visitantes", comenta, "e organizamos un paseo en catamarán as sextas feiras coa posibilidade de xantar na propia bodega, xa que ao seren grupos reducidos poden manter as distancias, tamén coa organización de pícnics onde lle damos unha cesta a cada participante". Martínez olla ao futuro do Camiño do Viño Ribeiro con optimismo: "Temos un nivel de visitantes excepcional, facemos dúas visitas diarias e case todos os días estamos cheos".