Espellos gráficos: as galegas e galegos deseñan a súa pegada no mundo

O famoso pintor ruso Wasily Kandinsky dicía que a visión dos obxectos se produce por un contraste entre a cor e a forma, o que implica a existencia dun fondo. Á hora de deseñar un cartel, o seu autor ten que considerar diferentes axiomas, como que dous obxectos próximos tenden a agruparse na mente (efecto que se produce tamén con dous elementos semellantes) ou que varios postos en liña son percibidos como un só. Do mesmo modo, hai que ter en conta elementos como a simetría e o contraste. O equilibrio, a cor, a elección da tipografía ou mesmo a forma de lectura das usuarias -que nos países occidentais comeza pola esquerda- deben igualmente entrar na ecuación. Na actualidade, na Galiza hai unha morea de talento para esta disciplina, mais, antes de falar del, cómpre mergullarnos un pouco no océano da Historia. O nacemento do cartel moderno, tal e como o entendemos hoxe, está intimamente relacionado co progreso das técnicas de impresión, en concreto coa litografía, que se valía da incompatibilidade entre a auga e a graxa para facer transparencias. O século XX viu pasar numerosos movementos artísticos, como o Art Nouveau francés, que puxo de moda un estilo moi ornamentado, mais foi en Alemaña onde xurdiron as bases da cartelaría actual. Lucien Bernhard inaugurou os carteis de publicidade tal e como os coñecemos hoxe. A partir de entón, déixase de considerar este elemento como arte para entendelo como un simple medio de comunicación entre a entidade emisora e o público, aínda que até esta afirmación pode ter numerosos matices. A Primeira Guerra Mundial levou esta intención comunicativa ao seu esplendor. Foi a época na que se fixeron numerosos carteis de axitación e recrutamento, e na que naceu a xa mítica -para ben ou para mal- imaxe do chamado Tío Sam, de J. M. Flagg, chamando a unirse ao exército estadounidense. O emprego da ilustración como base, a inspiración no debuxo xaponés, as influencias europeas do século XX, o humor gráfico, a banda deseñada, a base do cartel a través de fotografías, o uso da tipografía e a cor moi diferenciadas... Cadaquén ten o seu estilo, a súa forma de deseñar e de conseguir facer do mellor xeito posíbel o seu traballo. A seguinte grande innovación foi o construtivismo soviético, que incluíu o uso da liña diagonal, as fotomontaxes e as cores primarias. Este movemento tivo unha influencia enorme na que foi unha das grandes definidoras da arte e a arquitectura contemporáneas: a escola Bauhaus, onde por primeira vez na historia xorde o deseño como disciplina. A Bauhaus colocou sobre a mesa numerosos elementos que hoxe en día consideramos normais dentro dun cartel, como que haxa un equilibrio compositivo que guíe a mirada do espectador por diferentes elementos da obra, ou darlle unha importancia pictórica á tipografía, á que se lle comeza a aplicar un tratamento de cor e tamaño diferenciados. Nesta escola buscábase a sistematización tipográfica: importaba a busca da claridade, deixando a lexibilidade por enriba da estética. Funcionalidade sempre Precisamente a esta escola cita como unha das súas referencias principais Bruno Arias, un estudante de Comunicación Audiovisual con ampla experiencia á hora de facer carteis. É responsábel, fundamentalmente, de deseñar os do sindicato estudantil ANEGA (Asemblea Nacional de Estudantes Galegas). Para el, os carteis teñen unha división moi clara: "Hai carteis que son funcionais e outros que non. Teñen que conseguir o seu obxectivo, ben sexa transmitir unha reivindicación, acudir a un festival ou conseguir que se merque algo". Bruno tamén defende a evolución histórica do deseño gráfico e considera que esta non está desvinculada do contexto. "A día de hoxe", explica, "estamos expostos a unha morea de estímulos visuais e igual pode destacar máis un folio en branco que unha composición barroca como as que se podían ver na Guerra Civil". Ademais, considera que as referencias que cada autora teña deben axudar a construír, mais nunca a reproducir. Valor artístico Kiko da Silva, vigués de nacemento mais pontevedrés de adopción, é dos deseñadores gráficos máis importantes da Galiza. Entre os seus traballos predomina o humor gráfico, aínda que tamén destaca en ilustración infantil e xuvenil, carteis publicitarios e banda deseñada. Para el, a viñeta humorística funciona porque reflicte unha idea que se está a tratar na rúa: "Faise unha chiscadela á complicidade coa lectora. Móstrase unha información de dominio público dun xeito diferente e máis transparente, menos opaco", comenta. Porén, a ilustración infantil e xuvenil ten características diferentes, pois nela o gráfico posúe unha importancia moito maior que a mensaxe en si. Da Silva considera que é fundamental entender isto "porque aquí o deseño é un elemento de apoio para a lectura". Neste eido prima a preciosidade e a calidade do debuxo, xa que así o require o seu obxectivo. "Ten que axudar a aprender, a imaxinar cousas, a que o texto cree imaxes no interior da cabeza das crianzas". Para el, facer un cartel necesita dun enfoque mixto entre o humor gráfico e a ilustración: "Utilizo todo o mecanismo que uso nas viñetas e aplícoo á simboloxía e á forza da imaxe. O fundamental é a idea que ten ese cartel, mais o que fai que transcenda no tempo é a plasticidade da ilustración". O deseñador sinala que os carteis que acadan isto son expostos en museos porque "logran un interese artístico que vai máis aló da información", pero sinala que ambas as facetas deben estar en equilibrio. Sector sen profesionalizar Un dos aspectos que Da Silva pon sobre a mesa é a falta de profesionalización do sector: "Ninguén lle encargaría unha instalación eléctrica a alguén que non sexa profesional". Tamén denuncia que existe unha grande intrusión dentro da profesión. Isto ten como consecuencias a baixada de prezos e que o público sexa incapaz de distinguir un traballo profesional do que non o é. "Detrás dun cartel hai un traballo de semanas. Se alguén é capaz de elaborar un contido de calidade en menos tempo é unicamente porque ten moita experiencia á hora de facelo", afirma o ilustrador. Sinala tamén a importancia de pór en valor a profesión porque os humanos movémonos por imaxes. Case como se a vida fora unha superposición de fotografías. Da Silva pon sobre a mesa é a falta de profesionalización do sector: "Ninguén lle encargaría unha instalación eléctrica a alguén quenon sexa profesional". Jon Gómez -de nome artístico Jon Go- é responsábel dos carteis do Castañazo Rock, un festival de música que se celebra en Chantada. Ten unha visión do mercado laboral semellante á de Da Silva: "Dedicarse soamente a facer carteis é moi complicado, tes que ser moi bo e ter moita sorte". Comenta tamén que o único nicho no que, ao seu xuízo, pode atoparse estabilidade é na cartelaría asociada á promoción de películas. Para Gómez, o que prima nun gráfico é que ten que ser rechamante. Destaca que debe ter un debuxo e unha tipografía que combinen entre si e unha composición que consiga captar a atención. Algúns dos seus deseños teñen unha influencia do debuxo xaponés, asociada á súa faceta como debuxante de manga profesional. Antes de que remate o ano verá a luz a súa primeira publicación. A respecto do traballo na Galiza neste eido, para el é importante destacar que se trata dun dos poucos lugares que respecta a súa tradición: "Gústame porque moitos deseños inspíranse nas figuras míticas de aquí. Noutros lugares non se explora tanto isto". Creación colectiva Desde as terras dos lobos de Chantada trasladámonos a Vigo para atopar a Asociación 85C, responsábel de multitude de eventos na cidade olívica, cun nexo común: a loita pola emancipación da muller e a igualdade. A súa presidenta, Marcia Vázquez, é tamén a encargada do deseño gráfico dalgúns dos carteis das actividades que organizan. O proceso de elaboración das súas pezas gráficas difire un pouco do habitual debido ás propias características de 85C. "Normalmente, primeiro falamos en asemblea do concepto do cartel. Intentamos elaborar entre todas algún tipo de fotografía común tendo en conta o que queremos dicir e a quen está dirixido, xa que non é o mesmo un festival de música que unha formación feminista", explica Vázquez. Segundo ela, para que un cartel triunfe o fundamental é provocar unha empatía co público a través dun elemento de ancoraxe que varía segundo o que se queira transmitir, pero, polo xeral, nos seus deseños tende a ser limpa e busca evitar o ruído visual que se pode xerar cando se introducen demasiados elementos. Desde o punto de vista da presidenta de 85C , os festivais grandes non adoitan investir nunha boa liña gráfica: "Parece que a súa única forma de publicidade son os propios nomes do cartel, mais non o deseño en si". Aínda que admite que nos festivais pequenos adoitan verse mellores deseños, lamenta que moitos teñan unha estética moi semellante e chama a ampliar olladas fóra das nosas fronteiras: "Boto de menos cousas como as que se están a facer en Portugal, que polo xeral seguen unha liña máis minimalista que aquí". Distinguirse no deseño Un festival que sen dúbida fai unha aposta firme en ter unha liña estética diferenciada é o Osa do Mar de Burela. Un dos seus organizadores, Marcos Reimunde, confirma que foi un dos elementos que procuraron desde o primeiro momento. Todos os deseños que usan son elaborados por Hector Manasé, un ilustrador, fotógrafo e tatuador que estivo dentro da organización desde o principio. Manasé é o responsábel máximo da liña gráfica de cada edición do Osa do Mar. "A liña márcaa el, sempre lle demos unha total liberdade, o único que lle pedimos é que elaborase algo que máis tarde se puidese adaptar a camisolas e mais ao cartel", explica Reimunde. Sempre parten de dúas ilustracións elaboradas con anterioridade e, na actualidade, é unha terceira persoa a que elabora o deseño gráfico como tal. A pesar de que, como sucede en calquera festival de música, haxa unhas bandas con máis prestixio que outras, a nivel gráfico o Osa do Mar sempre optou por colocar todas no mesmo nivel, sen cambiar o tamaño da tipografía segundo a importancia. Reimunde sinala que esta decisión foi tomada por coherencia: "Tiñamos moi claro desde un primeiro momento que debía ser así porque somos unha asociación cultural, non temos ningunha intención de montar isto con ánimo de lucro". Tamén existen outros festivais no país que toman esta decisión gráfica, como o Melona Fest en Santiago de Compostela. Reimunde, ao igual que outras voces, lamenta que na Galiza o deseño de carteis en festivais de música tenda á homoxeneidade, mais tamén destaca eventos que o fan ben ao seu xuízo, como o Esmorga Fest de Lugo. O modernismo, a Bauhaus e o Art Decó quedaron xa moi atrás, nun século XX que tivo o seu contexto, as súas dificultades e os seus acertos. Neste século XXI de crises económicas e inquedanzas laborais -e, agora, tamén sanitarias- xorden xermolos en forma de imaxe, de fotografía, de arte. Cómpre lembrar de novo as palabras de Kandinsky: "A visión do obxecto prodúcese polo contraste entre a cor e a forma". Todas estas cores e todas estas formas distínguense entre si polo seu contraste e iso é o que fai que todas xuntas formen un ente visíbel. Un suxeito activo, unha pegada conxunta. Un cartel no que se pode ler a palabra "realidade".