Entrada no tempo escuro: o de Defuntos, magostos, San Martiño e o gaélico 'Samaín'

Galiza é un paraíso etnográfico, etnoarqueolóxico, mostrario de ancestrais tradicións festivas, as que florecen de xeito espontáneo en cada seu tempo. Encontros argallados polo instinto tradicional, sen que ninguén, dende ningún despacho municipal ou asociativo as organice. Sendo así, sen paternalismo mediatizador cómpre que os poderes públicos faciliten espazos de celebración seguros, campos de feira e festa, os que hoxe, polo intervencionismo e a especulación municipal vense convertidos en aparcadoiros ou mostrarios da influenciable ilustración municipal. A orixe da orixinalidade galega: tradicións celtas, latinizadas, cristianizadas... Non vén de máis darlle un repaso a esas orixes, nas que radica a orixinalidade deste cabodomundo que é Galiza. Confín de fondos substratos celtas, latinos e cristiáns, nos que hoxe, na era da imaxe e das comunicacións, inciden novos e tentadores modelos. Dende o Romanticismo e máis dende o Modernismo, unha sociedade aínda moi patriarcal e xerarquizada, Galiza mirábase no espello da liberación de Irlanda, país tan semellante nas orixes e na historia á doutras nacións celtas negadas. Pobos colonizados, de cultura asoballada, de emigrantes e de gran maxín para contos e cantares. Países caracterizados pola saudade do que se perde, onde a pesar de todo se coidan, venden e propagan as súas máis enxebres tradicións, singular aporte á universalidade: o seu celtismo. Pese a un tradicionalismo perigosamente atufado en si mesmo, insistiremos, como a mesma verba indica, que a tradición (trado=transitar) non é estática, a tradición transita, sen perder o zume que nutre o seu espírito, aprovéitase do que lle serve. E iso do espírito xa son vaguidades relixiosas, ese enguedello inmaterial de pensamentos e sentimentos que conforman o fondo do SER. Cavilaron os románticos e os modernistas nestes asuntos, eles, afeitos a crear confrarías, seminarios, agrupacións con parladoiros sobre o humano e o divino que atinxe á cultura, á interrelación paisaxe-paisanaxe. E os irlandeses, tan de minifundios e clans, tiveron moitos destes influentes persoeiros nos que mirarse, velaí a Willian Butler Yeats, preocupado polo misterio, polo druidismo e o bardismo, pola ansia de seducir, de atraer á causa mediante esas tradicións que non traizoan e resisten. Tradicións que mesmo adornaron con invencións. Fórmulas que impulsan a roda da cultura, que avivan o idioma, así retómanse os nomes das festas cíclicas celtas, en relación co agro, coa vida, as que desestacionalizan e que mesmo entrelazan coas dedicadas a santiños do almanaque. Celebracións asociadas a sitios considerados sacros, presididos por sorprendentes penedas, fontes, árbores e restos da memoria, de mouros e mouras, fadas, fantasías...entre a dialéctica de anxos e demos, de ben e mal. Altares onde mesmo puideron intervir eses homiños santos, ebrios dun deus, teimosos en erguer capela, en afondar a súa tumba, en bendicir con ritos e mitos cristiáns aqueles lugares pagáns. 'Samaín' Festas cíclicas que os románticos e modernistas neodruidistas celtas galos, británicos e especialmente e como referente os irlandeses inclúen na roda do ciclo astral e agrario anual. Encontros nos días de equinoccios e solsticios que abren ás Catro Estacións, tan en relación cos panteístas Catro Elementos: Auga, Terra, Aire, Sol, os que o cristianismo simboliza nos evanxelistas, o Tetramorfos. Roda anual que fai que as flores das plantas que son aritmética xeometría de cores e que na interacción cos Catro Elementos se converterán en froitos e dentro deles sementes... renacer pois. E velaí a roda cósmica e festiva que acuñan e espallan os irlandeses dende as súas tradicións gaélicas. E dentro deste ciclo o Samaín, que abre ao tempo escuro e misterioso da morte, a noite que de outubro da paso a novembro. — Imbolc: 1 de febreiro, celebración cristiá da Candeloria. — Ostara: 21 de marzo (equinoccio de primavera), coincidinte coas celebracións do Entroido. — Beltaine: 1 de maio. Entrada no tempo da luz, coincidinte cos Maios. O florecer das árbores. — Litha: 21 de xuño (solsticio de verán), cristianizado co San Xoán. — Lughnasad ou lammas: 1 de agosto. — Mabón: 23 de setembro, tempo de grandes festas en honra da Virxe. — Samaín: 1 de novembro. Que a cristiandade dedica a Todos os Santos e os Defuntos. — Yule: 21 de decembro. Coincidente co Nadal cristián. Samaín en gaélico significa o fin do tempo da luz para dar entrada ao tempo escuro e chuviñoso, asociado coas tebras, coa morte e que a cristiandade pon en relación cos Defuntos e con Todos os Santos da Corte Celestial, moitos deles célticos, tamén galegos, sen canonizar, homiños e mulleres santas, traspapeladas nas nóminas celestiais. Tempo de acender luces, fogueiras de claridade e quentura, ás que ao seu redor concentran a tribo, sen faltar a cor e os recendos das flores. Novembro é o noveno mes do almanaque romano, dá o seu nome, mes dedicado á escuridade, á morte. Así pois tempo de Esperanza, a que se acubilla nesas formas esféricas que son as sementes: a cabaza, as castañas, as pebidas... alimento das aves. Grao tan presente nas celebracións e que a sociedade do consumo reconverterá en esferas de cores, vidro e plástico para adornar a Árbore da Vida, metáfora verde que centrará o Nadal... os símbolos acóchanse entre tantos aportes. Renacer en forma esférica, de semente Galiza de base tan profundamente céltica e cristián, celebra, espalla e incentiva polo mundo -especialmente polas misións iberoamericanas- a festa aos Mortos, a dos Defuntos, véxanse os resultados entre as festas dos herdeiros dos que foron imperios precolombinos, Incas ou Maias. O núcleo do encontro festivo estará nese adro de vivos e mortos que é o cemiterio ou campo santo. Lugar onde se desafía á morte en ritos de pasaxe para os máis novos, e faise con flores, cores, luces, lámpadas, cánticos, xantar comunal... Respéctase unha morte que se entende amable e, en Galiza, represéntase en señas, compaña, estantigua, sombras, recendos e luz... nunca de xeito agresivo, de gadaña en man ou sanguiñolenta, como a que impón e cada vez máis, influenciada polo cine, o Halloween americano. Festas celtas nas que os rapaces e mozos baleiran cabazas , lábranse e con elas imítanse caveiras que se iluminaran por dentro e na noite poranse nos valados, camiño do cemiterio... horas escuras nas que os badelos das campás parroquiais tanxen a defunto. É entón cando sombra da lembranza da morte que acompaña a vida. A cousa foi ben estudada e difundida polo mestre cedeirense Rafael López Loureiro, autor de Samaín: a Festa das Caliveras (2003), na que abonda sobre esas relacións co Samaín gaélico... e a partir de entón o nome de Samáin, axudado pola forza mediática do Halloween americano inza neste confín galego, tan debilitado e propenso a todo. As sementes, as cabazas e especialmente as castañas teñen o seu protagonismo nestas festas, fundamentais en terra humanizada por soutos e leiras labradas, proba da misión humanización do territorio por parte dos mosteiros. Soutos que significan madeira para a construción, o transporte, a quentura na casa... ademais as castañas que son alimentos para persoas, animais e semente, xerme de futuro de novos castiñeiros. Abrir ao tempo das sementes, das castañas Noutrora e por este tempo de defuntos os rapaces entre os seus xogos ensarillaban nun cordel castañas, zonchos cosidos uns con outros para adornarse con estes colares que pola mañá levarían ao cemiterio e no serán ás cinzas quentes da fogueira dos Magotos. Magostos, o magnus-ustus como a gran fogueira purificadora. Contábase que por cada unha desas castañas asadas comida, unha almiña liberábase do lume do Purgatorio e ascendía ao Ceo. Co tempo de Defuntos ábrese ás fogueiras dos Magostos. A igrexa sabe repartir feiras e festas ao longo do mes e máis para prepararse para a invernía, tamén fai súa a festa dos Magostos e dedícalle un día especial, o que centra o mes, o 11 de novembro dedicada entón ao santo cristianizador do mundo celta galo, a Martiño de Tours (séc. IV), santo con tanta devoción en Galiza, onde aparece confundido co San Martiño de Dume (séc. VI), ambos os santos orixinarios da Panoia húngara, soldados romanos e cunha misión cristianizadora das tradicións druídicas e bárdicas. Martiño de Dume trae á Gallaecia a devoción e as reliquias do seu paisano e tocaio, o influínte santo cabaleiro de capa e espada, Martiño de Tours e faino para cristianizar aos suevos e celebralo na catedral de Ourense. Ourense espalla os magostos, festa familiar, de amigos, da tribo, do monte, de fogueiras, castañas asadas e viño novo... hoxe asociado a outros manxares, en especial á matanza do porco que terá o seu tempo no San Martiño... Troula, frouma, borrelas, viño cos que, ao anoitecer, todos se untan a faciana para baixar do monte, como máscaras, ao mundo urbano. A globalidade hiperirlandesizante impón en Galiza o gaélico Samaín, tamén o fixo cos pubs en detrimento deses ateneos populares que son as tabernas, mesmo coa música... por outra parte a tradición irlandesa triunfa nas cidades estadounidense e reconverte o seu Samaín en festa caseira e de barrio, máis de sanguiñolento terror gore, desafiando a morte, o Halloween (All Hallows Eve = Noite de Todos os Santos)... e os nenos, nese xogo iniciático a repetir retrousos que xa tamén repetimos aquí, "Trato ou truco"...