'Co sentido do común': unha achega ao traballo colectivo tradicional

Unha parella de mediana idade observa con atención unha fotografía na que aparece un grupo de persoas comendo, despois de traballar unha longa xornada na tasca do liño. “Esa nena do fondo da mesa podería ser eu hai 40 anos”, di a muller. O espazo diáfano no que se mostra a serie fotográfica crea un ambiente de calma e tranquilidade, e conforma unha atmosfera aberta á lembranza e á reflexión. 43 fotografías desfilan en liña recta ao longo das paredes, como formigas en marcha que seguen o seu camiño vital cara á morte. Cando remata de ver a última peza da exposición –un grupo de homes introducindo un féretro nun dos nichos do cemiterio–, a muller sitúase no centro exacto da sala e comeza a xirar sobre si mesma, analizando, de comezo a fin, o horizonte fotográfico daquelas vidas alleas... ou da súa propia. “Ao dar tanta liberdade, moitas persoas recordan experiencias propias da súa mocidade ou nenez na súa aldea de orixe”, o que permite achegar novos elementos arredor das fotografías que conforman a exposición. O museólogo David Conde explica a excelente acollida que está a ter a mostra fotográfica da que é comisario, Co sentido do común. Homenaxe a Gustav Henningsen e Marisa Rey, e que se expón no Museo do Pobo Galego, no recentemente restaurado edificio contiguo ao antigo convento de San Domingos de Bonaval, en Compostela. ‘Co sentido do común’ é un xogo de palabras que condensa nunha idea o fío condutor que vai tecendo as pezas da mostra. A axuda mutua, o traballo comunitario, a cohesión veciñal e a conformación dos procesos colaborativos entrelazan as distintas escenas que dan sentido a unha exposición estruturada con coidado e sutileza. A mostra pretende agradecer ao matrimonio Henningsen-Rey que doase o seu fondo fotográfico ao Museo do Pobo Galego. Aínda que esta institución xa levou a cabo dúas exposicións previas cos traballos destes investigadores, Conde indica que lle parecía de xustiza que se preparase esta homenaxe en agradecemento pola doazón. “Todo este arquivo xa está dixitalizado, entón púxenme a traballar na selección das fotos. Nun principio, a temática da exposición ía estar dirixida aos traballos femininos na nosa sociedade tradicional pero, por diferentes circunstancias, cambiamos o enfoque e decidimos centralo no colaboracionismo veciñal no rural e nas axudas mutuas”, expón Conde. “Eu non son fotógrafo, son antropólogo” Gustav Henningsen, nado en Slagelse (Dinamarca) en 1934, é un antropólogo, investigador e folclorista cuxo traballo se centrou especialmente nas manifestacións da bruxaría así como na actividade da Inquisición española. O seu primeiro proxecto dedicouno á bruxaría en Ærø, unha illa de Dinamarca localizada no mar Báltico. En 1964, redactou a súa tese doutoral The witches' advocate. Basque witchcraft and the Spanish Inquisition (O defensor das meigas. A bruxaría vasca e a Inquisición española). “El tiña coñecemento de que en Euskadi existía unha tradición bastante forte sobre a bruxaría e cunha transcendencia máis profunda na cultura tradicional, que mantiña crenzas que foran desaparecendo noutros lugares”, sinala. Pero, finalmente, decidiu seguir a recomendación do antropólogo e historiador Julio Caro Baroja de estudar estes fenómenos na Galiza, aproveitando, ademais, que a súa muller era filla de galegos. Equipado cunha gravadora Eltra de varios quilos de peso, Henningsen chegou á Galiza en 1964 acompañado pola súa muller Marisa Rey. Nese mesmo ano, queda abraiado coa forza das crenzas no país, polo que solicita unha bolsa ao Danish Folklore Archives de Copenhaguen, que finalmente lle conceden, para pasar tres anos (de 1965 a 1968) na Galiza e traballar nas súas investigacións. “O froito das súas pescudas son unha chea de gravacións, que están arquivadas no Instituto da Lingua Galega, e milleiros de fotografías”, indica Conde, quen sinala que “este material ten unha importancia fundamental para o estudo da Antropoloxía e Etnografía da Galiza neses anos”. O propio Henningsen mantén que el non é fotógrafo, senón antropólogo; por iso mostraba un interese tan particular en fotografar os traballos cotiáns e a actividade social do rural galego. “Grazas a ese encadre antropolóxico conseguiu recoller moitas situacións e moitas estampas do que era a sociedade tradicional nos anos 60”, que constitúen un documento histórico de gran valor para coñecer a época, engade o comisario. A matanza do porco era un traballo conxunto, pois precisábase axuda para turrar do animal. (Foto: Gustav Henningsen) Marisa Rey, unha peza chave O traballo de Henningsen non sería posíbel se non fose polo apoio constante da súa muller Marisa Rey. De orixe galega e sobriña do historiador Francisco Javier Sánchez Cantón, Rey tivo sempre unha relación moi estreita coa Galiza e foi grazas a ela polo que o seu home decidiu levar a cabo o seu traballo de campo no país. Rey é tamén antropóloga e conta cunha longa traxectoria profesional. Especializada na tradición oral, ten varias publicacións nas que compara os contos galegos cos doutros lugares de Europa. Interesáballe analizar como as historias tradicionais inflúen na educación das crianzas. Mentres o seu home saía a facer fotografías, ela quedaba no fogar coidando dos seus fillos e traballando nas súas propias investigacións; “estaba máis atada ca el nese sentido”, sostén Conde. Rey continúa en activo e, de feito, é con quen o Museo do Pobo Galego contacta cando precisa algunha explicación sobre as fotografías de Henningsen. “Ela é quen me asesora porque houbo unha dificultade co fondo fotográfico do matrimonio”, revela Conde. Henningsen sempre foi unha persoa moi metódica; el mesmo recoñece na súa autobiografía ser un traballador lento e meticuloso. Todo o seu traballo estaba recollido nuns cadernos de campo, que, por desgraza, desapareceron, posibelmente nun asalto que sufriu na súa casa en Málaga. O interese da Galiza para os estudos antropolóxicos Ademais de Henningsen, numerosos especialistas en Antropoloxía e Etnografía interesáronse pola Galiza para desenvolver os seus traballos de campo. O etnomusicólogo Alan Lómax ou os fotógrafos Walter Ebeling e Ruth Matilda Anderson, entre outros moitos, elaboraron unha radiografía do país a través da súa mirada estranxeira. “Todas estas persoas entraron en contacto nun momento determinado con algunha nova que lles indicaba que aquí había aínda unha profunda implicación no traballo colectivo e no tema dos ritos e crenzas”, acrecenta Conde. Ruth Matilda Anderson buscaba retratar a sociedade e os modos de vida tradicionais dos galegos e galegas que aínda se conservaban no país, a diferenza doutros territorios. “As comunicacións na Galiza nunca foron moi fluídas. Isto permitiu a persistencia dos modos propios de funcionamento dunha sociedade rural tradicional que noutros lugares xa desapareceran nos anos 60”, engade Conde. O comisario lembra a curiosa intervención, durante a presentación da exposición, dunha persoa dedicada á etnografía que lle preguntou se as fotos de Henningsen eran unha escenificación. “Por suposto que non o son. Esas persoas non se puxeron para a foto, son traballos auténticos”, respondeulle Conde. O labor documental de Henningsen permite dar a coñecer moitas actividades habituais na Galiza dos anos 60 que “hoxe xa non podemos ver no seu estado orixinal”. Nos momentos de morte, a veciñanza era o consolo das persoas que faleceran e da súa familia. (Foto: Gustav Henningsen) No que se refire á vestimenta, por exemplo, se ben moitas persoas que se dedican ao folclore afirman que a indumentaria tradicional xa se perdera no seu uso cotián nos anos 20, estas fotografías de Henningsen demostran que a finais dos anos 60 aínda se utilizaban estes traxes. “Hai unha mudanza nos tecidos e nas modas, pero o uso das prendas segue sendo o mesmo”, di. Diversos investigadores relacionan o traballo etnográfico de Henningsen co de Alan Lómax, que dedicou varios anos a recompilar gravacións da música tradicional galega, comparación que Conde prefire matizar. “Gustav o que pretendía era investigar sobre a bruxaría e sobre todos os procesos existentes na Galiza relacionados coa maldición, unha fenomenoloxía realmente amplísima”. No transcurso deste traballo, o antropólogo levou a cabo unha enorme recollida de gravacións que xorden de forma espontánea. “Iso si presenta unha certa analoxía co traballo de Lómax. Con todo, no seu labor fotográfico, observo máis paralelismos con Walter Ebeling”, salienta Conde. As escenas da vida “As sociedades rurais requiren, en moitas ocasións, da axuda para a realización de certos traballos, como forma de axilizar os procesos”. Así comeza o texto que acompaña a primeira serie fotográfica da exposición, que recolle os traballos da tasca do liño, da sega, malla e esfolla do millo ou da matanza do porco. Tamén inclúe imaxes sobre as merendas ao remate dos labores colectivos. A serie das peonadas, referida aos traballos de mellora dos camiños, continúa a liña de accións conxuntas das aldeas galegas dos anos 60. Ademais dos traballos, as festas, tanto espontáneas como relixiosas, tiñan unha gran relevancia nas sociedades tradicionais. “Estes procesos sociais van conformando a cohesión e a colaboración entre a veciñanza, así como o sentimento de pertenza á comunidade”, explica Conde. Crianzas xogando na rúa, mozos e mozas disfrazadas polo Entroido e outras celebracións conforman as seguintes escenas da mostra fotográfica, que remata, como a vida dos seus protagonistas, na morte, “na que a veciñanza é consolo e a última compaña das persoas que faleceron e da súa familia”. O traballo, a diversión e o derradeiro adeus son as distintas etapas que, de maneira cronolóxica, fan viaxar a persoa espectadora, a través das fotografías, seguindo o percurso natural da vida. Resulta curioso que non se especifique ao lado das imaxes a localización do lugar onde foron tomadas. Conde admite que isto se fixo de forma intencionada, pois non quería que os traballos representados se asociasen a espazos concretos, senón que consideraba oportuno mostrar o labor comunitario das sociedades tradicionais do rural galego de forma xeral. “Non quixen especificar nada demasiado; os textos son moi breves e funcionan como meras indicacións. Quería que as persoas que visitasen a mostra fixesen a súa propia reflexión sobre a configuración deste tipo de sentimento de colaboración social e axudas mutuas”, sinala Conde. Por este motivo, a diferenza das exposicións anteriores realizadas co material fotográfico do matrimonio, neste caso a selección de imaxes é pequena para “fuxir do exceso e dos discursos demasiado complicados. Optei por unha escolla máis reducida, con fotografías que tivesen un maior nivel de detalles e elementos”, conclúe. Henningsen na MICE Como cada ano desde 2006, o Museo do Pobo Galego acolleu a Mostra Internacional de Cinema Etnográfico (MICE), que celebrou no mes de marzo a súa 18ª edición, co obxectivo de dar a coñecer traballos audiovisuais relacionados coa etnografía e a antropoloxía. Este ano realizáronse máis dunha vintena de proxeccións audiovisuais, e leváronse a cabo diversas actividades de formación. Unha das exposicións organizadas por esta institución -Coreografías do facer: imaxes do traballo feminino en Gustav Henningsen- tivo un importante protagonismo na edición do ano pasado no MICE, pois, ademais de fotografías, a proposta tamén incluía fragmentos sonoros e gravacións de vídeo do Fondo de Arquivos Henningsen do Museo do Pobo Galego. Naquela selección de imaxes, tamén se mostraba a importancia do traballo comunitario e da axuda colectiva pero, a diferenza da actual, puña o foco especialmente nos labores levados a cabo polas mulleres.