O cinema do país máis libre. Filmes para un tempo novo

Na mesma madrugada do 25 de abril houbo cineastas na rúa listos para facer rexistro en quente do que estaba a acontecer. Foi o caso dos irmáns Fernando e João Matos Silva, dous dos coautores dunha exemplar obra colectiva emitida pola RTP o 7 de maio de 1974, Caminhos de liberdade. Comeza de maneira insuperábel cun plano longo do locutor de Radio Renascença que recita os primeiros versos da canción que se converteu en himno, "Grândola, vila morena / Terra da fraternidade / O povo é quem mais ordena / Dentro de ti, ó cidade", para, a seguir, facer soar a voz do Zeca Afonso. Era o sinal que confirmaba, pouco despois da medianoite, que a revolución estaba en marcha. O documental recolle os movementos das primeiras horas, as da rendición do Goberno de Marcelo Caetano e a toma das instalacións da Direcção-Geral de Segurança, disfrace da PIDE, a policía política da ditadura, a partir de 1969, e presta xustificada atención á liberación dos presos políticos no cárcere de Caxias, a perfecta demostración de que tras a longa noite de pedra viña o amencer. Uns días despois filman a chegada do socialista Mário Soares á estación de Santa Apolónia e o 30 de abril a de Álvaro Cunhal, secretario xeral do Partido Comunista Português, ao Aeroporto da Portela, para concluír coa multitudinaria manifestación do 1º de maio. O mesmo arco temporal é o que cobre a curtametraxe Cravos de Abril de Ricardo Costa, estreada, porén, xa en 1976. A primeira imaxe é unha de Salazar canda unha voz en off que di "O Estado era ele". Especial interese ten a referencia á PIDE/DGS. "Na sede da DGS", escoitamos, "havia homens e armas e permanecia vivo o espírito de Salazar. Alá dentro era o passado, o presente estava na rua". O poder da PIDE exprésase con datos contundentes: 22 mil axentes e 200 mil informadores para 9 millóns de portugueses. Con vocación marcadamente experimental a escritora e artista plástica Ana Hatherly realizou a curta Revolução (1975), que amosa con montaxe trepidante os carteis e murais como testemuña gráfica da liberdade acompañada dunha coidada edición dos sons da revolución. António Campos puxo tamén o foco nos murais das rúas de Lisboa en Paredes pintadas da revolução portuguesa (1976), encomenda da célula de cinema do Partido Comunista Português con texto de António Domingues e música de Fernando Lopes Graça. Mais o filme por excelencia é, con certeza, As armas e o povo, asinado polo Colectivo de Trabalhadores da Actividade Cinematográfica. Nos primeiros anos, porén, tivo contadas proxeccións públicas (e a primeira non aconteceu até maio de 1975). Ao innegábel valor histórico das súas imaxes, en particular o amplo bloque dedicado á manifestación do Día do Traballo, incluídos parte dos discursos de Soares e Cunhal, súmanse as entrevistas realizadas polo brasileiro Glauber Rocha á veciñanza que recibe con entusiasmo a liberdade. Esas conversas, nas que se trata desde a miseria dos bairros de lata lisboetas ás torturas das forzas de seguridade do salazarismo (tamén despois de Salazar) e o rexeitamento da guerra colonial, reflicten de xeito preciso a urxente necesidade de cambios. Un dos planos emblemáticos é o da fachada do Cinema Império engalanado co cartel que anuncia O acoirazado Potemkin, o mítico filme de Sergei Eisenstein que durante décadas permanecera vetado. A caída do réxime supuxo, de forma inmediata, a desaparición da censura e iso permitiu a chegada ás salas do clásico soviético e doutros moitos títulos, entre os que paga a pena salientar a obra mestra de Fernando Matos Silva O Mal-Amado, derradeiro filme nacional prohibido e un dos primeiros en darse a coñecer após o 25 de abril: o relatorio da censura, un par de meses antes, reprobouno por "iconoclasta, dissolvente e derrotista, quer nos planos político e social, quer nos planos moral e religioso". A película abraia hoxe polo seu retrato dun cambio inevitábel, a evidencia de que os sectores máis novos da poboación estaban completamente desconectados dun sistema ao punto do colapso; o choque doméstico entre o pai conservador, cómodo dentro dun modelo autoritario (Fernando Gusmão), e o fillo inconformista (un impresionante João Mota) pode verse como unha obvia representación dun choque xeracional máis forte, mais O Mal-Amado alarga o seu discurso en moitas direccións, desde unha crítica ácida ao sometemento das mulleres cunha escena memorábel en que a nai, Helena Félix, fala directamente á cámara na cociña mentres seca os cubertos para relatar "23 anos a limpar a louza, a facer de comer, a lavar, a varrer, a pulir... sempre calada", até un achegamento transgresor á traxedia da "guerra de ultramar" a través da relación, con connotacións incestuosas, entre o personaxe de João Mota e a súa xefa (Maria do Céu Guerra), que encontra no seu amante parecido co irmán morto en África, "belo coma un anxo", e mesmo lle pide que vista a roupa militar que conserva del. A audacia do argumento convive coa audacia formal, que combina un retrato urbano vivo, a pé de rúa, moi "nouvelle vague", coas estratexias de representación que apuntan ao cinema da parella Straub-Huillet. A segunda longametraxe de ficción de Fernando Matos Silva, O meu nome é..., presentada no Festival da Figueira da Foz en setembro de 1978, é unha apaixonante reflexión sobre o desencontro entre o soñado e o posíbel ao longo do Processo Revolucionário em Curso. O filme integra material de arquivo que efectúa un repaso tan persoal como lúcido dos feitos dese período cunha narración que explora o desexo de vinganza e as feridas por sandar despois de cinco décadas de represión. Igualmente fabulosa é Acto dos Feitos da Guiné (1980), outra mestura de arquivo e representación para referir a pegada portuguesa na Guiné-Bissau, nun intelixente e irónico xogo entre o presente e a Historia oficial dos "heróis" mais tamén o pasado próximo dunha guerra cruenta e absurda. Estas dúas longas foron producidas pola Cinequipa, unha das varias cooperativas que naceron e operaron eses anos, a miúdo para producir filmes militantes con clara vontade de intervención política. A necesidade dunha reforma agraria que rompa co control do campo por parte dos grandes latifundistas é o asunto central d'A Lei da Terra (1977), filme asinado colectivamente polo Grupo Zero do que formaron parte, entre outras persoas, Acácio de Almeida, Alberto Seixas Santos e Solveig Nordlund, mais tamén da produción Cinequipa Terra de Pão, Terra de Luta, dirixida en 1977 por José Nascimento e que centra a súa ollada na situación do Alentejo. Non por casualidade o documental ábrese coas palabras dun xefe indio en 1854: "Como se pode comprar ou vender o firmamento, ou ainda o calor da terra? Tal ideia é-nos desconhecida (...) Isto sabemos: a terra nao pertence ao homem, o homem pertence à terra". A Cinequanon impulsou Colonia e Vilões, un documental de Leonel Brito de 1977 que aborda a explotación campesiña en Madeira desde a mesma colonización da illa por medio do "contrato de colonias", semellante aos foros na Galiza, polo cal as elites donas da terra prosperan a costa dos padecementos de quen a traballa. Da mesma Cinequanon e tamén crítica co control feudal do campo é a fascinante Liberdade para José Diogo de Luís Galvão Teles (1975). O home do título entrou en prisión en outubro de 1974 logo de asasinar o seu antigo patrón, Columbano Líbano Monteiro, un latifundista reaccionario do Alentejo afeito aos abusos do Estado Novo. José Diogo foi despedido por Columbano por reivindicar dereitos laborais para os traballadores agrícolas; cando, por pura supervivencia, se viu obrigado a pedirlle de novo emprego ao patrón, "o canalha foi para el a puntapé" e, ao se defender, José Diogo matouno. O seu encarceramento motivou un movemento de solidariedade e captou a atención dos medios de comunicación do que resultou un xuízo oficial tumultuoso e un xuízo paralelo a cargo dun tribunal popular que condena Columbano e absolve José Diogo. Antes diso, o filme recolle unha representación teatral do caso que se interrompe cunha estrondosa salva de palmas no momento en que os actores interpretan a morte do fascista. António de Macedo produciu en 1976 en parcería coa Manuela Moura O Outro Teatro ou as Coisas Pertencem a Quem as Torna Melhores, para dar conta da actividade das compañías de teatro independente e servir de ferramenta na súa loita por unhas condicións xustas de traballo e o mantemento dos subsidios públicos, naquela altura cuestionados pola Secretaria de Estado da Cultura. Ese ano António de Macedo realizou ademais As Horas de Maria, que formulaba hipóteses heréticas contra o relato canónico da vida e a morte de Xesucristo. A súa estrea en 1979 foi obxecto de polémica, con críticas da Igrexa Católica e reaccións violentas dos colectivos ultraconservadores. Fillo de Veit Harlan, director alemán de éxito durante o nazismo e autor, entre outras, da infame por antisemita O xudeu Süss, Thomas Harlan moveuse en coordenadas ideolóxicas ben diferentes ás do pai: investigou os crimes de guerra alemáns e envolveuse na oposición a Pinochet en Chile e logo no proceso revolucionario portugués. Naceu así Torre Bela (1975), que documenta a ocupación da extensa herdade que lle dá nome, 1700 hectáreas que pasan a ser o espazo de traballo cooperativo de campesiños sen terra. Outro creador estranxeiro, o estadounidense Robert Kramer, cineasta nómade e de esquerdas, realizou en colaboración con Philip Spinelli entre 1975 e 1976 Scenes from the Class Struggle in Portugal, que non dubida en presentar o fascismo como unha ferramenta para a preservación do poder das elites que se enriquecían cos recursos das colonias mentres as clases populares ficaban máis e máis empobrecidas. O perspicaz repaso aos intensos episodios vividos nese bienio sinala con claridade os movementos de contrarreforma, o esforzo coordinado da dereita portuguesa, co apoio de fortes aliados exteriores, para unha plena restauración do capitalismo tradicional e acabar así coas nacionalizacións e as reformas. Nunhas notas elaboradas máis tarde, en novembro de 1978, Kramer escribe que a táctica desas forzas é diferente da empregada en Chile, mais os seus obxectivos son os mesmos, cun apelo "patriótico" á austeridade e o sacrificio da clase operaria. Volve, afirma Kramer, a linguaxe / mentalidade do fascismo salazarista; porén, "in 1974 Portugal was the freest country in the world". Portugal foi, por un ano, o país máis libre do mundo. Un trauma aínda por contar Nos 60 consolidáronse nas colonias africanas movementos a prol da independencia tamén en forma de guerrillas armadas. A resposta militar da ditadura desangrou o erario e supuxo a mobilización de 800 mil homes, con dez mil mortes do lado portugués e unha cifra varias veces maior nos estados africanos que sufriron a salvaxe represión da metrópole, narrada en filmes maxistrais como Sambizanga de Sarah Maldoror (Angola, 1972) ou Mueda, Memória e Massacre de Ruy Guerra (Moçambique, 1979). O crecente rexeitamento ás consecuencias do imperialismo colonial foi unha das causas da revolución de abril. Sendo como é unha ferida recente, ou quizais por iso, é significativo que no cinema portugués non abunden os achegamentos a estas guerras de liberación, con notábeis excepcións como o documental Adeus, Até ao Meu Regresso de António-Pedro Vasconcelos (1974) ou as ficcións Um Adeus Português de João Botelho (1986) e "Non", ou a ou a Vã Glória de Mandar de Manoel de Oliveira (1990). En época recente merece ser citada a estremecedora curta de animación Estilhaços de José Miguel Ribeiro (2016).