Ciberpegadas: a conservación do percorrido da Galiza polo mundo virtual

A finais do século pasado, Internet petou na porta dos fogares galegos. Naquel momento, todo apuntaba a que a rede ía ser só unha inquilina na vida do ser humano, unha moda pasaxeira abocada ao rápido esmorecemento. Porén, pouco a pouco, esta descoñecida foi converténdose na dona da nosa atención e na propietaria das nosas horas. Ninguén imaxinaba o seu futuro impacto. Ninguén sabía que Internet viña para cambialo todo. Nestas últimas décadas, a dimensión virtual foi medrando até transformarse nun mundo enteiro e, sen ser enteiramente conscientes, todas e todos pasamos a formar parte da súa poboación. Como internautas, fomos erosionando, de maneira progresiva, esta nova realidade a través da creación e publicación de contidos na rede. Co paso do tempo, Internet pasou a ter maior presenza na nosa rutina e cada vez foron máis as nosas manifestacións neste espazo. En consecuencia, os seres humanos acabamos creando patrimonio na galaxia web e, ao contrario do que se poida chegar a pensar, a súa índole dixital non lle resta relevancia nin lexitimidade. No futuro, o rexistro, catalogalización e conservación dos recursos xerados no escenario virtual serán fundamentais para que as vindeiras xeracións poidan estudar e comprender a sociedade actual en todas as súas dimensións e dentro da súa complexidade. Neste contexto no que parece que habitamos en dous mundos á vez, un dentro das pantallas e outro fóra, nace a arqueoloxía dixital, unha disciplina que ten como primordial obxectivo que a ciberpegada do ser humano transcenda e venza ao ineludíbel paso do tempo. "Vivimos nunha cultura absolutamente dixital. Dentro de 300 ou 200 anos, o legado tanxíbel que imos deixar ás próximas xeracións é, practicamente, o mesmo que o dunha sociedade agra como era, por exemplo, a castrexa. Por este motivo, é moi relevante conservar e preservar a cultura dixital contemporánea e, para iso, a arqueoloxía dixital é fundamental", explica a Sermos Galiza Óscar Penín, investigador da Universidade de Vigo, dinamizador cultural e un dos organizadores de Voute preservar, miñoca!, a exposición sobre a arqueoloxía dixital na Galiza realizada neste 2024. Ademais de ter como obxectivo preservar as páxinas web do presente, esta novidosa póla da arqueoloxía tamén busca recuperar os enderezos dixitais que por un motivo ou outro acabaron desaparecendo da rede. Para levar a cabo esta tarefa, os arqueonautas realizan "escavacións" en discos duros, disquetes, ordenadores xa en desuso ou cintas de casete coa meta de xuntar os datos necesarios para volver construír eses espazos virtuais extintos. Polo de agora, esta disciplina carece de profesionalización, pois é a sociedade civil, sobre todo o seu sector máis nostálxico, aquela que traballa para manter con vida as nosas aventuras nos confíns de Internet, mentres grandes compañías a nivel mundial, como Alphabet (Google) ou Meta, aínda non desenvolveron ningunha iniciativa para salvagardar a longo prazo o noso patrimonio dixital. Unha viaxe no tempo a través de 'Internet Arquive' Un dos maiores e máis antigos proxectos a nivel mundial vinculado á preservación da ciberpegada da humanidade é Internet Arquive, unha biblioteca online dedicada á conservación de software, recursos multimedia, arquivos e páxinas web. Este enorme repositorio dixital naceu no ano 1996 da man da propia cidadanía, que foi consciente do carácter efémero das publicacións na rede e decidiu crear un espazo onde todos eses contidos puidesen quedar inmortalizados. Dentro de Internet Arquive, existe unha ferramenta chamada Wayback Machine, unha base de datos que conta con máis de 866 miles de millóns de páxinas web arquivadas que poden ser visitadas e consultadas de maneira gratuíta e sen necesidade de crear unha conta ou rexistrarse. Entre os milleiros deses enderezos recollidos en Wayback Machine, atópanse webs de moita relevancia no percorrido da Galiza no mundo virtual como, por exemplo, Chuza! ou Vieiros. Catalunya e Euskadi, arqueonautas pioneiros Catalunya foi unha precursora no que respecta ao arquivo da actividade dixital. No ano 2005, a Biblioteca de Catalunya creou Padicat (Patrimonio Dixital de Catalunya), un proxecto para capturar e conservar a cultura catalá presente na rede. Despois de case 20 anos en funcionamento, Padicat é un repositorio de referencia a nivel europeo e conta con 146.460 webs arquivadas ás que, como en Internet Arquive, calquera pode acceder de forma libre e gratuíta. Por outro lado, Euskadi tamén foi pioneira na conservación dos seus contidos dixitais. En 2007, o Departamento de Cultura do Goberno Vasco impulsou Ondarenet (Arquivo do Patrimonio Dixital Vasco), unha proposta para comezar a rexistrar, preservar e difundir o patrimonio online que a cidadanía estaba a crear na rede naqueles anos. Ambas as dúas iniciativas de arquivamento teñen as súas raíces nunha carta publicada no ano 2003 pola Unesco que sinalaba os pasos a seguir para levar a cabo un proceso de preservación do patrimonio dixital. Ese documento da Organización das Nacións Unidas marcou un antes e un despois na conservación da produción da humanidade en Internet, xa que non só definía os contidos dixitais como patrimonio, senón que tamén sinalaba as ameazas ás que as creacións na rede tiñan que enfrontarse para poder sobrevivir ao paso do tempo. Naquel momento, a carta da Unesco supuxo unha revolución no eido da arqueoloxía dixital e conduciu a que moitos países comezaran a ver con outros ollos toda esa produción que a sociedade estaba a xerar no seo de Internet. Preservar a Galiza dixital: unha materia pendente Malia a existencia de abundantes proxectos galegos de calidade publicados na rede, nestes momentos non existe na Galiza ningunha iniciativa institucional para a preservación do patrimonio dixital do país. En consecuencia, moitos contidos xerados pola poboación galega non están a ser recollidos e, polo tanto, estamos a perder a oportunidade de que as futuras xeracións poidan acceder ao rico e diverso ecosistema dixital que hoxe existe na Galiza. O problema é grave. As galegas e os galegos levamos 30 anos de viaxe e case ninguén se molestou en sacar fotos ou gravar vídeos para deixar constancia de que nós tamén andamos o camiño e cravamos a nosa bandeira no mundo virtual. No futuro, as únicas persoas que lembrarán a historia da Galiza en Internet serán aquelas que tiveron a sorte de vivila desde o seu inicio, pois a xente nova do país xa non garda recordo das primeiras bitácoras galegas que acabaron conformando o blogomillo, descoñecen o que foi Vieiros e non saben como era subir unha publicación a Cabozo. As engrenaxes do motor do esquecemento xa están a rodar e a historia aínda está sen escribir. O primoxénito medio de comunicación dixital galego O 24 de febreiro de 1996, Vieiros botou a andar. Nos seus inicios, o enderezo web que tomou o nome da extinta revista do Padroado da Cultura Galega de México, era un directorio de recursos de interese para a cidadanía galega. Porén, pouco a pouco, a web fundada pola empresa ferrolá Item-Aga comezou a apostar pola información, até converterse no primeiro medio de comunicación dixital da Galiza. Para levar a cabo esa transición a portal de novas, no verán de 1998 Vieiros sumou Rocío Castro, quen sería a primeira xornalista do país en exercer a profesión nun medio dixital e a primeira muller na Galiza en dirixir un xornal online. "A partir da miña chegada a Vieiros empezouse a publicar na páxina información diaria. Os fundadores da web foron pioneiros e souberon ver a oportunidade, mais non eran xornalistas e por iso me contrataron. Naquela época, non moita xente do país tiña coñecementos sobre Internet. Eu o que sabía, aprendérao durante a miña estancia na Universidade de Gales. Alí, ensináranme a facer unha páxina web e me deran un espazo na rede onde subila. Ademais, tamén hai que ser consciente de que neses anos poucos fogares galegos contaban cun ordenador. Lembro que cando marchara a Gales ningunha das miñas amigas tiña correo electrónico. Eran tempos moi diferentes", explica Rocío Castro en declaracións a Sermos Galiza. A pesar da baixa penetración que Internet tiña na Galiza, Vieiros constituíuse rapidamente como referente e como canle alternativa para recibir información sobre a actualidade galega. Respecto a isto, a ex directora do medio de comunicación sinala: "Vieiros traspasou a barreira dos 10.000 visitantes diarios na época do 'Nunca Máis', unha cifra elevadísima para eses anos. Había moita necesidade de información alternativa e aí foi cando Vieiros deu un paso adiante e completou a súa consolidación". Posteriormente, a páxina web chegaría a rexistrar até 20.000 visitantes ao día. Vieiros foi pioneiro nunha etapa na que non todo o mundo tiña claro que o futuro ía estar en Internet. Neses momentos, a incerteza era moita e era moi complexo visualizar cara a onde ía evolucionar a situación. Relacionado con isto, Rocío Castro comparte unha anécdota: "A empresa que sostiña Vieiros, que ao principio se dedicaba ao deseño, pasou a crear páxinas web. Un día, un responsábel da compañía foi falar cun alto cargo da Xunta da Galiza sobre un proxecto na rede. A proposta foi rexeitada polo político, quen alegou que, tal e como estaba a mudar o mundo, era probábel que nun futuro próximo os seres humanos se comunicasen incluso a través de telepatía". No ano 2010, Vieiros anunciou o final da súa travesía virtual. As consecuencias da gran recesión económica que comezou no ano 2008 exacerbaron a fráxil situación financeira desta empresa de comunicación. Non obstante, Vieiros nunca chegou a desaparecer completamente do espazo dixital galego. Aquelas persoas que o desexen, aínda poden acceder á web a través de calquera motor de busca convencional ou utilizar a ferramenta Wayback Machine, a través de Internet Arquive, para acceder aos materiais de Vieiros rexistrados na enorme base de datos internacional. O Puntogal, o carné de identidade dixital da Galiza No ano 2006, varias entidades emblemáticas da cultura galega uniron as súas forzas para crear a Asociación Puntogal e traballar a prol de conseguir un dominio propio que identificara e dera visibilidade á produción da sociedade galega na rede. Despois dunha longa loita, o .gal comezou a acompañar as páxinas web galegas no ano 2014 e, agora mesmo, atópase amplamente estendido. Segundo os datos ofrecidos pola Asociación Puntogal, a responsábel da xestión do dominio, actualmente hai 7.063 enderezos dixitais galegos que contan con este .gal. Os ingresos e beneficios económicos derivados da administración do rexistro do dominio son destinados pola Asociación Puntogal ao mantemento do identificativo das redes galegas e ao fomento do idioma galego e a cultura do país no eido das novas tecnoloxías. Un pasado que merece ser escrito e lembrado A historia da Galiza en Internet precisa ser recollida e salvagardada polas institucións do país e merece recibir un tratamento que garanta a súa conservación e preservación. Despois de 30 anos de peregrinación no mundo virtual, chegou o momento de comezar a valorar e reivindicar a produción das galegas e galegos na rede, que, agora mesmo, está indefensa fronte ao transcorrer do tempo. No porvir, a arqueoloxía dixital será esencial na recuperación do patrimonio que acabe perdido na inconmensurabilidade do mundo virtual. Serán as e os profesionais desta disciplina quen garantan que as vindeiras xeracións poidan coñecer a cultura contemporánea na súa totalidade. Temos a oportunidade de tomar medidas para que o pasado, presente e futuro da ciberpegada galega transcenda. Estamos a tempo de asegurar o noso legado dixital.