Batalha. A casa de todos os cinemas

Moito antes do Batalha existiu o Salão High-Life. No verán de 1906, Manuel da Silva Neves e Edmond Pascaud abriron con esa denominación unha barraca para a exhibición de cinema na Feira de San Miguel, na actual Rotunda da Boavista portuense, próxima á Casa da Música. Foron apenas dous meses, despois dos cales levaron o salón ao Jardim da Cordoaria, a cen metros da Torre dos Clérigos, e alí ficou até febreiro de 1908 en que o trasladaron ao seu emprazamento definitivo na Praça da Batalha cun adxectivo anteposto ao nome, agora Novo Salão High-Life, que nuns anos derivou no que ficaría para sempre, Cinema Batalha. É o tempo en que o cinema deixa de ser unha curiosidade científica para se converter nunha opción popular de lecer, unha alternativa aos espectáculos escénicos tradicionais que vai creando, amodo, unha linguaxe propia. Na medida en que hai enfronte unha audiencia disposta a deixarse seducir polas imaxes nas pantallas, a exhibición vólvese regular e estábel e os pavillóns efémeros, estacionais, transfórmanse en espazos permanentes de encontro cunha arte nova. En 1944 foi demolido o edificio orixinal, "inestético, mas pitoresco", segundo escribiu o cineclubista e escritor Henrique Alves Costa nunha monografía editada nos 70 pola Cinemateca Nacional, Os antepassados de alguns cinemas do Porto. Do proxecto do moderno edificio, inaugurado na primavera de 1947, encargouse o arquitecto Artur Andrade, quen apostou por integrar nel diversas obras de arte: unha recreación en xeso branco da deusa romana Flora esculpida por Arlindo Rocha, pinturas de paisaxes e cabalos de António de Assunção Sampaio, altorrelevos de Augusto Gomes e Américo Braga. Este último concibiu ademais un baixorrelevo para a fachada que non foi do agrado do réxime salazarista pola presenza de elementos iconográficos asociados ao movemento comunista, unha fouce termada por unha labrega e un martelo na man dun obreiro. Os dous obxectos foron suprimidos axiña. Aínda máis curioso e perverso é o que sucedeu cos murais que pintou o daquela novísimo Júlio Pomar, cuxa elaboración ficou interrompida ao ser detido catro meses pola PIDE por pertencer á dirección do Movimento de Unidade Democrática xuvenil, unha organización de oposición a Salazar. Foi só ao saír do cárcere, xa co Batalha plenamente operativo, que Pomar puido concluír as súas obras, unha de grande tamaño no vestíbulo principal e outra máis pequena no andar superior, as dúas con motivos alusivos ás populares festas de São João do Porto. En 1948 o gobernador civil Antão Santos da Cunha ordenou a súa eliminación sen dar conta clara das súas razóns. Probabelmente a colectividade en festa deseñada por Pomar non coincidía co estereotipo do "bom povo português" imposto pola ditadura. Non eran, diría o artista décadas despois, "ranchos folclóricos". O resultado, en calquera caso, foi a obriga de acabar cos murais. A solución adoptada foi cubrir os frescos cunha capa de pintura; ficaba para o futuro a posibilidade de desvelalos en condicións máis propicias. A historia, como veremos, tivo un tardío final feliz. Mudanzas O auditorio de 950 localidades do Batalha foi testemuña, até o final do século, dos cambios que experimentou a arte e o negocio do cinema. Tamén acolleu os domingos pola mañá as proxeccións do Cineclube do Porto, no inicio "Clube Português de Cinematografia", que nos 50 chegou a ter 2.500 persoas asociadas. En xuño de 1976, naceu un segundo espazo de proxección, a "Sala Bebé", con 135 butacas. Os 90 sinalan a chegada dos "multicines", que pouco a pouco quedarán asociados a centros comerciais afastados dos centros urbanos. O modelo das vellas grandes salas das cidades, en Portugal e en todo o mundo, deixa de ser rendíbel e a maioría delas fican condenadas á desaparición. Para o emblemático Batalha, a despedida chegou en agosto do 2000, se ben aínda tivo, ao longo da seguinte década, algúns usos puntuais. A súa resurrección chegou da man dunha aposta política firme da Câmara Municipal, presidida por Rui Moreira, co obxectivo de devolver o cinema á Baixa do Porto. Canda a reapertura do Cinema Trindade, unha iniciativa privada de Américo Santos, fundador da distribuidora Nitrato Filmes, e o uso de teatros nobres coma o Rívoli para a proxección de filmes, vai collendo forma a hipótese de recobrar o Batalha. En 2012 foi declarado Monumento de Interesse Público co obxectivo de garantir a súa conservación, e xa en 2017 a Câmara acordou alugar o cinema aos propietarios por un período de 25 anos a razón de 10.000 euros mensuais, tres millóns de euros en total. A minuciosa rehabilitación dun edificio que levaba demasiado tempo abandonado correu a cargo do estudo de arquitectura Atelier 15, de Alexandre Alves Costa e Sérgio Fernandez, e supuxo un investimento de catro millóns de euros máis. Malia os atrasos e dificultades impostos pola pandemia da Covid-19 e a guerra en Ucraína, o Batalha Centro do Cinema puido presentarse ao público en decembro de 2022. Fíxoo cunha recuperación emocionante, a dos frescos de Júlio Pomar que durante moito tempo só se coñecían grazas ás fotografías feitas na altura por Ernesto de Sousa. Unha empresa de restauración conseguiu eliminar as sucesivas capas de pintura para descubrir, por fin, o traballo que a censura ocultou. No relevo da fachada foi recolocado o martelo do operario, agora feito en aceiro, outro xesto simbólico do espléndido tempo que se abría. Sede da cultura O ambicioso plan de accións do renacido Batalha, con Guilherme Blanc como director artístico, aspira a facer del un núcleo cultural plenamente integrado na veciñanza. Dispón de dúas salas de proxección, a maior con 301 lugares e outra con 110, as dúas capacitadas para a exhibición tanto en soporte dixital como analóxico de filmes que, con carácter xeral, son presentados unha única vez. Amais dos focos e retrospectivas dedicados a cineastas e os ciclos temáticos de contido altamente ecléctico, o centro presta natural atención á historia do cinema portugués a través dun programa comisariado polos investigadores e programadores Daniel Ribas e Paulo Cunha, mais tamén á creación nacional emerxente nunha serie específica, "Lúas novas", que se celebra na data do mes que corresponde a esa fase lunar. O Batalha é unha sede máis dos festivais de cinema da cidade, non só para acoller películas senón mesmo as súas oficinas, postos de atención ao público e espazos de reunión para profesionais. Voltaron, tamén, as "matinées" do Cineclube do Porto, agora cada dous domingos. Todos os filmes estranxeiros están subtitulados ao portugués (nalgúns casos, con subtítulos adaptados para persoas xordas ou con discapacidade auditiva) e todos os portugueses teñen subtítulos en inglés, e se non os houber, prepáranse expresamente: hai, de feito, dúas persoas no equipo dedicadas á tradución e subtitulado. O esforzo en favor da accesibilidade reflíctese ademais na dispoñibilidade de tradución simultánea ao portugués e á lingua xestual portuguesa en palestras seleccionadas. O Batalha quere ser un centro de produción que encomenda exposicións e instalacións a artistas de hoxe (mesmo ocupando as vellas vitrinas do cinema, onde no pasado se exhibían produtos das tendas do barrio, incluídos traxes de noiva). Tamén financiará regularmente a realización de filmes, algún deles xa estreado con éxito, como a curta 2720 de Basil da Cunha que neste 2023 pasou por certames tan prestixiosos como Visions du Réel, Oberhausen e Vila do Conde. A edición de publicacións propias é unha intención confesa, coa singularidade de integrar tanto textos críticos como contribucións estritamente literarias inspiradas nos fíos temáticos que alentan certos ciclos. Para alén diso, o Centro encarga a escrita de ensaios breves que se ofrecen como follas de sala nas sesións -cun formato que permite coleccionalas- ou poden ser lidos en liña no sitio web www.batalhacentrodecinema.pt. Biblioteca e filmoteca Quen vaia á súa Biblioteca e Filmoteca, aberta de terza feira a sábado de 11 a 19 horas, pode facer uso da sala de lectura para a consulta (non préstamo) de libros, revistas e xornais, ou dos dous postos de visionado de películas. Hai tamén unha libraría especializada en cinema e un bar que ademais de funcionar como tal ocasionalmente acolle actividades, instalacións e performances. O lema "Cinema ao Redor" une toda sorte de iniciativas, tanto para crianzas como para persoas adultas, que promoven o coñecemento da arte fílmica en comunidade. Nesa categoría, entran os xogos do "Batalha Quiz", que xunta unha vez por mes a cinefilia para se enfrontar en equipo a preguntas sobre películas e o mundo que rodea a súa elaboración, os cursos para público xeral ou aqueles específicos orientados ao profesorado, as accións formativas para a mocidade ("Supernova"), os obradoiros para as familias ou as conversas abertas do grupo "Porto, Texas". O programa "Cineloja" procura tecer unha ligazón específica co comercio de proximidade, que é convidado a explorar o arquivo dixital do Batalha co propósito de seleccionar filmes que serán proxectados na primavera de 2024 na propia praza. Trátase, pois, dun centro vivo que se abre a toda a cidadanía a partir dos filmes, mais non unicamente a través dos filmes. Un centro de cultura e coñecemento cun orzamento anual para actividades de 550.000 euros e que conta cun equipo composto por arredor de trinta persoas, números que practicamente triplican os da nosa Filmoteca de Galicia, maltratada até extremos agónicos pola Agadic que comanda desde hai dez anos Jacobo Sutil. Non deixa de resultar curioso que a achega pública en favor da difusión, formación e creación de cinema dunha soa Câmara Municipal (Batalha depende exclusivamente da empresa municipal Ágora-Cultura e Desporto do Porto, unha cidade que ten menos poboación que A Coruña e Vigo) supere notabelmente á que dedica o Goberno galego á nosa cinemateca nacional. De decembro a xullo, o Centro de Cinema programou 209 sesións -un terzo delas, cinema portugués- cunha suma total de case 19.000 asistentes, unha media de 90 billetes cada vez, e celebrou 38 sesións para público escolar, desde a educación infantil até a secundaria, das que se beneficiaron máis de 5.000 alumnas e alumnos. Polo Batalha pasaron 119 persoas para facer presentacións ou impartir palestras, 39 delas cineastas. O balance da primeira tempada é, pois, máis ca optimista. E isto é apenas o principio.