50 anos de encontros após o 25 de abril. Devagar, sen recuar

A Revolução dos Cravos e o posterior cambio político en España posibilitou grandes avances nos contactos entre galegos e portugueses en ámbitos diferentes, maiormente despois da eliminación da fronteira política. Non partiamos de cero. Xa había moito camiño andando desde que os primeiros galeguistas descubriron que a colaboración con intelectuais portugueses podería ser para nós un elemento "prestixiante" e un bo apoio para a nosa lingua e cultura. Eruditos galeguistas e portugueses puxeron de relevo a irmandade entre Galiza e Portugal na lingua, na espiritualidade, no folclore, na psicoloxía étnica, ou no parentesco ("Galiza é a mãe e Portugal, a filha que a abandonou e foi por esses mares fora"). Estas ideas, de gran poder afectivo, foron dando os seus froitos. Entre moitos exemplos do século pasado destaca para min a creación, en 1916, do Instituto Histórico do Minho, en Viana do Castelo, que tiña entre os seus fins establecer un fecundo intercambio cultural coa Galiza. Tiña a sede na rúa que agora leva o seu nome, un nome que pasa desapercibido para moitos turistas galegos. Na época Nós afiánzanse as relacións con portugueses e comezan a asentarse as primeiras poldras para pasar o río do descoñecemento mutuo, e admiten como socios no Seminario de Estudos Galegos unha chea de intelectuais como Júlio Lemos, José Joaquim Nunes, Leite de Vasconcelos… E así continuou na etapa democrática da II República con outros eventos como a Semana portuguesa en Vigo, en 1933, organizada polo Centro Portugués, ou a Semana cultural galega, en 1935, no Porto. Mais, durante a ditadura franquista arrefriaron e enrarecéronse estas xuntanzas fraternais públicas e a maior parte dos encontros en terras portuguesas redúcense a congresos e coloquios de Antropoloxía ou Arqueoloxía, e algunha que outra actividade en Galiza, como as Jornadas Galaico-Portuguesas en 1969, en Vigo, pouco máis. Progresos innegables, non sempre de ida e volta Tras o 25 de abril percíbense moitos máis avances nas relacións entre Galiza e Portugal en diferentes frontes. Houbo (e hai) unha chea de congresos, coloquios ou encontros do máis variado (arqueoloxía, xardinería, incendios, educación, patrimonio inmaterial, biometría, química, ambiente, ecoloxía, viños…). Agora ben, non todos eles poden ser considerados encontros "efectivos" para o afianzamento da nosa relación cultural e lingüística, porque o único que hai en galego é o título do encontro ou do festival. Por desgraza, comprobei que a nosa lingua está practicamente ausente no seu desenvolvemento, ou polo menos iso percibín nalgúns dos actos aos que asisto como público, en que o galego queda á marxe, secundarizado, como ocorreu hai uns días no Networking internacional na Eurocidade Tui-Valença con mulleres empresarias dos dous lados da raia, pois as galegas dirixíronse ao público en castelán, e o mesmo fixo unha das portuguesas. o 25 de abril abriulle as portas ás relacións entre GAliza e Portugal en diferentes frontes Actualmente, o catálogo de iniciativas (efectivas e afectivas) é moi amplo. Fanse moitísimas cousas pero é imposible estar ao corrente de todas as actividades da sociedade civil, dos profesionais e das empresas, da produción audiovisual, da industria editorial, da música, do xornalismo, das novas tecnoloxías, etc. A nosa "incomunicación interior" (como dicía Xurxo Souto) impídenos (re)coñecer o que se fai en Galiza ou Portugal. Non hai un espazo común no que poidamos informarnos da abondosa oferta que hai ao longo do ano. Por iso concordo con Paula Freire, de Cerveira, en que deberiamos crear unha ferramenta web na que se dean a coñecer de maneira conxunta todas as propostas de ambas as marxes. No ámbito literario destacan as xuntanzas organizadas pola Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega (AELG) baixo o nome "Letras na Raia", para reflexionar e debater sobre as relacións entre Galiza e Portugal, e para reforzar os lazos de convivencia entre escritores e escritoras de ambos os lados do Miño. O mesmo fixo a Agrupación Europea de Cooperación Territorial (AECT) Galiza-Norte de Portugal (xunto coa Consellaría de Cultura e Turismo de Galiza e a Direção Regional de Cultura do Norte de Portugal) ao organizar as Conversas Nortear entre escritores e escritoras dunha banda e doutra. E convocar o Premio Nortear para a xuventude, con obras literarias orixinais e inéditas escritas en galego ou portugués. Avances no recoñecemento mutuo da Galiza e Portugal Hai, por suposto, moitas outras ofertas literario-culturais sobre todo na raia, pero non as podo citar todas. Mais, aínda con todos estes avances no (re)coñecemento mutuo, o comercio de libros continúa nas mesmas, pois aínda hoxe nas librarías portuguesas é moi difícil encontrar libros en galego, agás en contados casos como Traga-Mundo ou Porta XIII. A divulgación en Portugal do noso sistema literario propio segue aínda pendente. E xa se sabe que a Xunta da Galiza non está polo labor e non ten intención de crear algo similar ao Etxepare Euskal Institutua, como escaparate da cultura e escrita en galego. E nestas relacións, no apartado de investigación lingüística, tamén é evidente que agora podemos encontrar máis e mellores traballos sobre a lingua en xeral, e sobre a lingua da fronteira en particular. Hai máis colaboracións académicas en diferentes países e máis reflexións sobre o diasistema histórico lingüístico, con máis sosego. Un deles, por exemplo, foi o simposium Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa, en 2014, un encontro entre lingüistas portugueses e galegos en Compostela. Ou o proxecto internacional Tesouro do léxico patrimonial galego e portugués, que ten como obxectivo constituír un portal de léxico dialectal que reúna nunha mesma ferramenta informática materiais lexicográficos, moitos aínda inéditos, procedentes do Brasil, Galiza e Portugal, e de modo gratuíto en Internet. Unha ferramenta válida para moitas outras investigacións, non só lingüísticas. Mais eu que son da raia mollada boto en falta un maior compromiso das universidades ou das institucións, incluída a AECT Rio Minho, na busca de fondos para investigacións específicas sobre a lingua na raia galega, e a creación dun centro de estudos lingüísticos co seu epicentro nesta zona transfronteiriza. Imos avanzando grazas a que contamos con embaixadores entusiastas. E iso é ben patente no insubstituíble traballo das asociacións que loitan pola defensa da nosa lingua como a Mesa pola Normalización coas súas coñecidas campañas entre as que lembro a Fundación Vía Galego, ou Ponte... nas Ondas, que é o mellor exemplo do que se conseguiu cos encontros escolares entre escolas da raia. E non vou insistir na necesidade de ampliar o ensino do portugués a todos os centros de ensino, unha cuestión que nestes momentos está sendo avaliada polo Consello da Cultura Galega. Tamén xogan e xogarán un papel fundamental as publicacións galegas con artigos en ambas as linguas como Nova Ardentía, ou xornais que informen sobre o que acontece en ambos territorios, pois de momento en Galiza hai só uns poucos, como Novas do Eixo Atlántico, xornal galego portugués da Gallaecia, Infogauda, A Peneira. No caso galego ata nos parece normal porque xornais en galego non abundan, pero na prensa do norte de Portugal sobre Galiza só encontro en Caminha 2000, ou no Blogue do Minho. A pesar dos moitos avances en tan poucos anos, hoxe enfrontámonos a nova dificultades e perigos: por unha banda a desgaleguización a galope da sociedade galega, porque pode significar un atraso no camiño percorrido. E, por outro, a crecente demanda de español nas escolas portuguesas porque é a única lingua que teñen de referencia na outra marxe. As portas xa están abertas para dármonos unha grande aperta, mais precisamos -parafraseando uns versos do meu admirado Luís Cilia- "milhões de braços fazendo a nova história".