50 anos de ciencia cidadá

ASociedade Galega de Historia Natural (SGHN) é unha asociación independente sen ánimo de lucro, dedicada ao estudo, divulgación, conservación e defensa do medio ambiente. Conta cunha sede principal no Museo de Historia Natural de Ferrol e catro delegacións espalladas por Galiza. Entre os principais proxectos que teñen en activo salienta o de recuperación das zonas húmidas da lagoa de Antela na Limia, polo cal recibiron o Premio Pedra Alta 2022. A práctica totalidade das actividades, charlas divulgativas, programas de recuperación e o atlas de vertebrados da SGHN lévanas a cabo voluntarios, nun traballo colectivo cidadán. Coa excepción do Museo de Ferrol, que recibe fondos do concello da cidade, a sociedade non ten ningún apoio da administración pública. O presidente da SGHN, Serafín González, salienta os labores do voluntariado na creación do atlas de vertebrados; unha obra colectiva posta a disposición do público. "O atlas de 1995 foi un dos primeiros a nivel estatal. Todas as especies rexistráronas tanto expertos como xente de a pé. Fomos os primeiros en rexistrar o morcego rabudo na Galiza e aves como a aguia cobreira." No ano 2010 a SGHN actualizou o seu atlas de réptiles e anfibios e atoparon que nos últimos trinta anos diminuíran especies como o sapo esporón ou a víbora fuciñuda. Animais, non gozan de moita simpatía entre a poboación e están ameazados polo ser humano. Como menciona González, "a perda de especies supón un cambio do funcionamento do ecosistema e provoca a diminución de especies de control e alimento para outras. A efectos prácticos o descenso de polinizadores e depredadores afectará negativamente á agricultura e gandaría". Outros dos labores fundamentais da sociedade son as charlas divulgativas, centradas en concienciar sobre a protección de especies en perigo como o lobo e o coidado dos montes, realizadas tamén de maneira gratuíta por voluntarios. "Cada vez que se produce unha vaga de lumes temos unha avalancha de peticións de charlas sobre as consecuencias dos incendios forestais e como previlos. Aconteceu coa gran vaga de lumes de 2017 e tamén na deste ano. A sensibilización entre a sociedade nese eido vai mellorando." No relativo aos proxectos de recuperación, González salienta o da zona da lagoa de Antela, do que se sente especialmente orgulloso. "O padroado do Museo da Limia outorgoulle á sección de Antela o premio Pedra Alta 2022 por todos os traballos de restauración ambiental da Limia. Para nós é unha enorme satisfacción un recoñecemento así, sobre todo porque nolo dan na propia zona na que traballamos". O proxecto máis recente no que están traballando é o de recuperación das Gándaras de Budiño no Porriño, que supón un dos maiores esforzos actuais da Sociedade. González puntualiza que "é un traballo moi grande e non podemos estar en todos os sitios que nos gustaría. A situación das Gándaras é mala pero vanse vendo resultados e chegando novos voluntarios." Desafíos Nas súas cinco décadas de historia, a SGHN sempre se mantivo comprometida cos desafíos de cada época; e a súa misión inicial de rexistro e catalogación de aves foi evolucionando en paralelo aos problemas e necesidades da biodiversidade galega. Serafín González identifica como punto de inflexión a prohibición da caza de baleas durante os anos oitenta. En 1985 o Estado aprobara un parón temporal na pesca do cetáceo, que grazas ás presións dos grupos ecoloxistas se converteu nunha prohibición definitiva. Desde aquel momento a sociedade comezou a consolidar as bases nas que se sustenta na actualidade de defender e estudar o patrimonio natural galego, xunto co compromiso de coidar e conservar o medio ambiente. Ano tras ano as súas funcións foron medrando até se converter nun dos principais alicerces na protección e estudo da riqueza e da vida natural do país. A súa visión e coñecemento dos ecosistemas galegos foron claves ao longo das décadas para concienciar e mobilizar a sociedade contra as decisións económicas e políticas que puñan en xogo o equilibrio natural da terra. Serafín González salienta que moitas das mobilizacións que promoveron ao longo dos anos serviron para paralizar proxectos de grande impacto ambiental e que sen a súa acción terían saído adiante. "Unha das primeiras manifestacións masivas que levamos a cabo foi para frear a construción da central nuclear de Xove, na comarca da Mariña. Mobilizamos a xente para parar o proxecto e antepor a riqueza ambiental da zona aos intereses duns poucos." Entre as accións máis recentes onde participou a sociedade xunto con outras asociacións ecoloxistas atópase o fechamento das minas de Touro e Corcoesto (Cabana de Bergantiños), onde conseguiron que os graves riscos de contaminación acuífera por cobre no primeiro caso e cianuro no segundo primasen sobre os beneficios das promotoras dos proxectos. As medidas mencionadas conseguiron materializar os obxectivos da sociedade e doutras asociacións ecoloxistas. Con todo, González lamenta que moitas das alegacións que realizaron ao longo dos anos fracasaran malia contar con apoio lexislativo. É o caso das granxas de gandaría industrial. "Levamos moitos anos presentando queixas e denuncias á fiscalía contra as instalacións, pero até o de agora, estas peticións fracasaron e estano a pagar o medio natural e a saúde das persoas. Malia que a lei é clara respecto a ese tipo de granxas, non conseguimos impedir que sigan construíndose." O pasado 31 de outubro de 2022 a Comisión Europea anunciou unha demanda contra o Estado español polo alto impacto da gandaría industrial e o incumprimento da lexislación europea vixente. A Directiva 91/676/CEE diríxese á protección das augas contra a contaminación producida por nitratos de orixe agraria en zonas vulnerábeis como a Galiza. Serafín González incorporouse á SGHN no ano 1980, e nas súas máis de catro décadas de compromiso coa natureza salienta que as grandes axudas ao medio ambiente chegaron coa entrada do Estado español na Unión Europea. Até aquel momento, na Galiza non existían medidas de conservación. "A Administración galega nunca mostrou interese por protexer os nosos ecosistemas. Se non tivesen regulado desde Europa, estariamos moito peor a nivel medioambiental. A Xunta de Galiza leva máis de dúas décadas incumprindo a lexislación europea de espazos protexidos." Entre algunhas destas infraccións atópase unha normativa aprobada na Galiza en 2007 que permite o emprego da munición de chumbo na caza, algo ilegal no resto do Estado. "Levamos o caso ante o Defensor do Pobo e deunos a razón, posto que unha lei galega non pode ser contraria a unha estatal. Con todo, a Xunta non rectificou." Espazos desprotexidos Galiza é a autonomía con menos territorio na Rede Natura 2000, malia ser unha das comunidades con máis riqueza ambiental. A Unión Europea advertiu de que non conta con instrumentos para garantir a conservación dos espazos protexidos fronte agresións urbanísticas e industriais. "As perdas de espazos na Galiza é constante, e como sabemos co caso de Antela, os proxectos de recuperación son complicados e ás veces imposíbeis de levar a cabo. Ao longo destes anos conseguimos moitas iniciativas, pero fracasamos noutros pola ausencia de apoios e falta de interese da administración", recalca González. No marco do incumprimento das lexislacións nacionais, o presidente da SGHN menciona a inclusión do lobo na Listaxe de Especies Silvestres en Réxime de Protección (Lespre) e que a administración galega non acepta." A Xunta fixo alegacións en contra da inclusión sen consultar co Observatorio Galego da Biodiversidade nin co Consello Galego do Medio Ambiente." Un dos principais retos aos que se leva enfrontando a SGHN nas últimas décadas é a proliferación de infraestruturas enerxéticas na paisaxe galega. Malia ter paralizado proxectos de amplo impacto ambiental como centrais nucleares ou fábricas de celulosa, Serafín González lamenta non ter evitado a propagación doutras instalacións enerxéticas. "Nas últimas décadas, Galiza acabou inzada de encoros, parques eólicos e minicentrais. Sempre que se quixeron levar a cabo estes proxectos buscáronse argumentos para degradar as zonas de interese ou momentos nos que os ecoloxistas estabamos ocupados noutras accións, como nas minas de Touro ou a do Corcoesto." Ao longo das décadas a SGHN advertiu da necesidade de protexer varias especies ameazadas dos ecosistemas galegos. No caso da pita do monte, as advertencias sobre os riscos de extinción non conseguiron frear a súa desaparición. Con todo, nos casos da perdiz charrela, a avefría ou a arcea, logrouse prohibir a súa caza cando estaban ameazadas. A sociedade tamén pediu protexer especies de flora como a camariña, unha planta que deu na toponimia de varios lugares galegos como o Caramiñal ou Camariñas. Ante a petición, a SGHN atopouse co silencio administrativo. "Hai tres anos pedimos a inclusión da planta no catálogo de especies protexidas. É unha planta inofensiva e bonita que non fai dano a ninguén. Votamos a inclusión co Observatorio Galego de Biodiversidade e tres anos despois aínda non sabemos o resultado." En tantos anos de traballo, a SGHN conseguiu levar a cabo múltiples iniciativas e as declaracións de parques naturais son as que máis os enchen de orgullo. "Desde a Sociedade detectamos que a serra da Enciña da Lastra [comarca de Valdeorras] contaba cunha aves singulares e flora mediterránea. Viuse ameazada por unha canteira de pedra calcaria e conseguimos que non fose adiante, liderando unha campaña para protexela. Apoiáronnos investigadores de todo o Estado e conseguimos que se declarase o Parque Natural da Enciña da Lastra. Algo semellante conseguimos coa illa de Cortegada (Vilagarcía de Arousa), que se quería urbanizar e agora é parte do Parque Natural das Illas Atlánticas". González salienta que a declaración de espazos protexidos só trouxo consecuencias positivas. "No Parque da Enciña da Lastra a xente pensaba que ninguén atoparía traballo nin querería vivir alí. Vinte anos despois, comprobamos que a poboación dos concellos do parque medrou, mentres que a dos lugares que quedaron fóra non o fixo. Nun balance dos cincuenta anos de traballo, Serafín González móstrase optimista. "Non logramos todo o que nos gustaría, pero conseguimos iniciativas moi valiosas. Freamos moitos proxectos e melloramos propostas. De non estar nós, moitas das consecuencias negativas para a natureza dos últimos anos, terían sido peores. Se a administración non está aí para protexer o medio ambiente, estarémolo nós".