'Santa María Magdalena', décimo cuarta entrega do coleccionábel 'A historia marítima baixo as nosas augas'

Antecedentes históricos. Expedición Cántabra España está sumida en plena Guerra da Independencia contra Francia tendo a Inglaterra como aliada. Do porto de Cádiz, parte un continxente naval para fustigar as tropas galas na Campaña do Cantábrico, que invaden o norte peninsular e impiden o avance dos exércitos anglo-españois. A operación, denominada Expedición Cántabra, transportada por mar, estaba mandada polo Capitán de Navío Joaquín Zarauz y de Santander e, en terra, polo Mariscal de Campo Mariano Renovales y Santelices. Esta operación tiña por misión recuperar o importante porto de Santoña, para posteriormente fortalecer as súas defensas e operar en corso dende este surxideiro contra os franceses. A escuadra procedente de Andalucía, que vai escoltando un convoi de tropas baixo o mando do Mariscal de Campo Mariano Renovales, fai unha escala no porto da Coruña, saíndo da badía herculina rumbo ás costas cantábricas o 14 de outubro de 1810; o continxente naval español está formado pola fragata Magdalena, (buque insignia do xefe da escuadra Joaquín Zarauz) o bergantín Palomo, a goleta corsaria Insurgente Roncalesa e 15 transportes, os cales portaban a bordo 1.200 homes como tropas de desembarco (outros autores aumentan este continxente a 2.000 homes). Polo bando británico formaban a súa escuadra catro fragatas: Arethusa (buque insignia do Comodoro Robert Mends ao mando do continxente británico) Narcisus, Medusa e Amazon, o bergantín Puerto de Mahón e unha balandra, sumando 800 homes como tropas de desembarco baixo o mando do capitán Walker. Os españois rachan o cerco galo e vencen os franceses, recuperando a cidade asturiana Dúas xornadas despois únense á escuadra cinco barcos españois máis: a goleta de guerra Liniers e catro canoneiros: Gorrión, Sorpresa, Estrago e Corzo. Posteriormente, o 19 de outubro, prodúcese o ataque á cidade de Xixón no medio dunha forte marexada e dun temporal de compoñente noroeste. Os españois rachan o cerco galo e vencen os franceses, recuperando a cidade asturiana; vitoria efémera, pois ao día seguinte os franceses recuperan a praza. O día 23 de outubro e, tras ancorar a frota en Santoña, os barcos de maior tonelaxe tiveron que cortar as súas ancoras para non afundirse, saíndo a mar aberto para capear o temporal. Tres canoneiros pérdense nesta paraxe: Gorrión, Sorpresa e Corzo, ficando sen arboredo e incapacitado para navegar o canoneiro Estrago. Os navíos de maior porte da frota combinada angloespañola teñen que albergar a bordo as tripulacións das canoneiras que se foran a pique, o que fai que aumente considerabelmente a súa carga humana. Se a frota fose dispersada por un temporal, páctase de antemán que o porto de encontro será Viveiro. Cumprindo ordes e aproveitando o rolar do vento ao nordés, os navíos poñen rumbo ao esteiro viveirense, a onde arriban o 31 de outubro. As embarcacións que conforman a escuadra atopan un lugar idóneo para ancorar e descansar, facéndose a bordo as reparacións de urxencia necesarias polos efectos causados polo temporal. Galerna, naufraxios, desolación e morte No serán do 1 de novembro, día de Defuntos, comeza a soprar un vento fresco do norte que a medida que pasan as horas vai arreciando. Ben entrada a noite dispáranse canonazos desde os buques de liña pedindo auxilio ás xentes de terra. Para o Palomo e a Magdalena será fatídico ter perdido as súas áncoras principais días antes no asedio a Santoña. Son as dúas da madrugada do 2 de novembro do 1810. A bordo dos barcos da escuadra xa non concilia ninguén o sono. Comeza a desatarse unha galerna de compoñente norte que varre a bocana da ría de Viveiro cara ao seu interior. As embarcacións menores que portaban subministracións e aparellos embarrancan ou envorcan na beira do areal de Covas. Arrecia a galerna e a fragata Magdalena garrea até colidir coa nave británica Narcisus. Os ingleses, a pesar do percance, conseguen ceibarse da nave española con moitos atrancos. A bordo de cada barco, cadansúa tripulación loita por abater os mastros para que as naves fiquen sen arboredo e poder capear deste xeito o temporal só coas áncoras largadas… a ventada é infernal e as ondas pasan por riba das embarcacións. Finalmente, a fragata Magdalena toca fondo fronte aos illotes dos Castelos, sitos ao oeste do areal de Covas, afundíndose. A bordo do Palomo, o seu comandante Diego de Quevedo tenta botar cabos á terra e a tripulación fai o imposíbel por salvarse no medio do furacán. O bergantín colide contra os cons da praia de Sacido e queda deitado sobre o desfeito costado de babor. Gabeando até o costado de estribor, a única parte da nave que fica fóra das axitadas augas, aturará a súa tripulación até o abrente cando o casco do Palomo parte en dous. No seu naufraxio faleceron 50 homes da súa dotación, salvándose 25. Só se salvaron oito homes pertencentes á dotación deste navío A fragata Magdalena portaba a bordo sobre cincocentos homes, entre os que se atopaban o seu comandante, Blas Salcedo, e o seu fillo. Só se salvaron oito homes pertencentes á dotación deste navío, perecendo cinco deles nas xornadas seguintes. Este arrepiante dato converte o naufraxio da fragata de guerra española construída en Ferrol na meirande traxedia marítima acontecida na historia da Galiza nun só naufraxio. O episodio acontecido a madrugada do 2 de novembro de 1810 na ría de Viveiro foi arrepiante, pois sucumbiron no mar uns 800 homes (a cifra exacta nunca se poderá estabelecer con precisión, mesmo hai autores que a elevan ao milleiro) por mor dos afundimentos xa nomeados da Magdalena, Palomo, un bergantín e varios transportes de tropas. O camposanto do lugar non podía albergar semellante número de cadáveres, polo que se elixiu o propio areal de Covas, fronte aos Castelos, para soterrar máis de 600 corpos que xacían ao longo desta praia, xunto aos que foron falecendo no improvisado hospital de campaña, nos seguintes días. No decurso dun século, centos de cruces de madeira sinalaron o lugar destas tumbas que co paso inexorábel do tempo foron desaparecendo… A dramática imaxe que causaron os achados dos cadáveres de Blas Salcedo, comandante da Magdalena, abrazado ao do seu fillo sobre o areal de Covas, provocou que dende esa data, a Armada española prohibise a parentes directos enrolarse nun mesmo barco. Copla popular que se conserva na zona de Viveiro sobre a gran traxedia marítima acontecida o 2 de novembro do 1810: Dime, bergantín Palomo, ¿dónde fue tu perdición? En la Ría de Vivero al toque de la oración. Di, fragata Magdalena, ¿qué mal viento te dio el mar? Todos los vientos son buenos si Dios no da tempestad. Espolio dos pecios e musealización dos seus restos 1889. No mes de xuño, unha empresa británica arriba á ría de Viveiro coa goleta Invicta para tentar recuperar os caudais que levaba a bordo o Palomo, como socorro da expedición. Estiveron tamén no pecio da Magdalena. Do pecio do Palomo, extráense: 1917. Particular. Un canón de ferro. 1921. Particular. Un taboleiro de carballo forrado de cobre e un canón de bronce. Do pecio da Magdalena, extráense: 1951. Mergullador de Ferrol. Un canón de bronce, dous de ferro, abondosa munición e láminas de cobre do forro do casco. 1952-1972. Particulares. Espolios continuados de canóns de ferro e outros obxectos do pecio, por mergulladores e pescadores. 1973. Garda Civil. Un canón de bronce con fermosos gravados dun faz de lictores, ademais dun gorro frixio da revolución francesa e caixas de madeira con munición. 1974. G.I.R.A.S. mergulladores do Clube do Mar de San Amaro. Primeira inmersión no pecio para extraer restos para o seu estudo e catalogación. 1976. Armada española. Centos de pezas, empregando incluso a dinamita para rachar os cascos. Houbo material que ficou en "paradoiro descoñecido". Coa meirande parte dos restos e obxectos extraídos pola Garda Civil e pola Armada española do pecio da Magdalena, créase o Museo Naval de Ferrol. Na cidade da Coruña: Comandancia da Garda Civil, castelo de San Antón e Capitanía posúen obxectos e pezas de artillaría da Magdalena. En Viveiro hai un obús e tres canóns, entre o paseo marítimo e o monumento ao naufraxio, na propia praia de Covas. No xardín do Museo do Mar de San Cibrao, atópanse tres canóns de ferro; dous longos e un curto, xunto a máis obxectos conservados neste inmóbel do pecio. Sábese que restos da Magdalena foron parar ao Museo Naval de Madrid e ao de Cartaxena e incluso a mans privadas por medio do espolio sistemático do pecio até 1980. Características do navío A fragata de guerra Santa María Magdalena foi deseñada por Francisco Gautier Oliber, enxeñeiro naval que introduciu o modelo de construción á francesa, na Armada española, que perfecciona os erros cometidos nas anteriores unidades desta clase de navío. A súa obra viva estaba recuberta de pranchas de cobre. A Magdalena construíuse e botouse ao mar nos estaleiros de Esteiro, na cidade de Ferrol en 1773 portando a bordo 34 canóns (o bergantín Palomo foi botado en 1795 e levaba a bordo 22 canóns), sendo un navío de liña de 5ª clase con dúas cubertas. Tiña 159 pés e 3 polgadas de eslora (48,53 metros de eslora), 41 pés de manga (12,49 metros) 20 pés e 7 polgadas de puntal (6,26 metros) 13 pés e 9 polgadas de calado de popa (4,18 metros) e 11 pés e 8 polgadas de calado de proa (3,55 metros). Toneladas de arqueo 608. Sobre os 34 canóns e 10 obuses que a documentación histórica di que portaba a bordo, esta é a artillaría recuperada do pecio: 16 canóns de ferro fundido de 18 libras. 3 canóns de ferro fundido de 8 libras de longo. 2 canóns de ferro fundido e 6 libras de longo. 2 canóns de 6 libras curto. 2 canóns pedreiros de ferro fundido de 1 libra. 1 obús de ferro fundido de 5 polgadas. 6 obuses de ferro fundido de 24 libras (Rovira). 1 obús de bronce de 9 polgadas. 9 obuses de bronce de 3 libras. Actualidade Este dramático episodio marítimo é merecedor dun estudo histórico e arqueolóxico profundo, como o que está a desenrolar Epasuno (Equipo de Patrimonio Sumergido para el Norte, dependente da Fedas) nos últimos anos co arqueólogo viveirense Antón López, integrado neste equipo, o cal tivo a xentileza de nos informar da actualidade dos traballos arqueolóxicos subacuáticos que se están a desenvolver no pecio da Magdalena: "A modificación da hidrodinámica na ría de Viveiro nos últimos anos, deixou ao descuberto máis restos do pecio dos coñecidos. Este ano 2022 levarase a cabo a cuarta fase de estudo do mesmo".