'Música nas augas', duodécima entrega do coleccionábel 'A historia marítima baixo as nosas augas'

Ambaca Perto da aldea de Touriñán, no inverno de 1992, detéñome a ollar o mar e de súpeto vexo saír un cano de fume branco da herba. Preto de min, vense unhas casas. Avanzo por unha pequena pista de terra até que me decato que o fume sae do teito dunha vella vivenda cuberta dun manto verde e húmido que co paso do tempo o terreo se lle fora apegando ao que era o muro traseiro da propia casa, até facelo desaparecer. Pola parte dianteira, atópome unha fachada denegrida de pedra, moi gastada, por cuxa porta de dobre folla e aberta pola parte superior, vese unha anciá. Está vestida de negro cun pano da mesma cor que lle cubre a cabeza. No seu rostro existen todas as engurras posíbeis. Saúdoa e achégome a ela e comezamos unha conversa. Falamos do tempo, falamos dos lugares da contorna, falamos das colleitas até que avanzado o faladoiro, dime que se chama Sofía. Falaba moi amodo e as veces custábame escoitala, pero o que máis me perturbaba era como a cada pouco a propia velliña afastaba da súa faciana o que parecían ser abellas… Si. Había unha colmea dentro da casa!. Ela, afeita a telas no interior da súa vivenda, comezou a narrarme unha das historias máis abraiantes e tamén das máis arrepiantes que eu escoitei na miña vida. Contaba Sofía que tería polo entón ela uns dez anos de idade cando nunha noite de invernía, estando ao cuberto do lume da lareira nunha casa da aldea de Touriñán, a última muller en achegarse ao grupo, dixo que fóra se escoitaba música que viña do mar. Todas as mulleres, novas e vellas, saíron da casa para comprobalo e, efectivamente -era unha música de baile- e facendo parellas entre elas, puxéronse a danzar. A música durou un bo anaco, até houbo un intre que se percibiu soando moi perto delas até que de súpeto cesou. De novo, metéronse no interior do lar ao calor do lume a escoitaren contos e lendas das mulleres máis maiores. Ao seguinte día, cando andaba Sofía pola ribeira coa súa nai e outras xentes da contorna na procura de crebas (restos de carga, materiais ou obxectos dos barcos, traídos polas mareas á costa) atoparon varios cadáveres flotando diante delas. O mar de fondo non lles deixaba recuperalos. Algúns deles eran peneirados polas ondas, pedras arriba, pedras abaixo, producindo as súas testas uns sons secos e arrepiantes ao bater coas cons que Sofía non foi quen de esquecer dende entón. É probable que este barco levase unha orquestra a bordo e que nese intre estivese amenizando a hora do té á pasaxe na cuberta Tentándome documentar sobre naufraxios acontecidos nestas paraxes na época que me estaba a contar Sofía, atopeime con que no mes de decembro de 1917 vaise a pique o paquebote portugués Ambaca, fronte ao mesmo cabo Touriñán, no último treito da I Guerra Mundial. Sete persoas que ían a bordo deste navío van perder a vida no naufraxio. É probable que este barco levase unha orquestra a bordo e que nese intre estivese amenizando a hora do té á pasaxe na cuberta, pois estaba caendo xa a noite e coa friaxe no ambiente, algúns aproveitarían para estirar as pernas por última vez no día, antes de procurar abeiro nos seus camarotes e estancias. Esta podería ser a música que escoitaban as mulleres na aldea de Touriñán, antes de que o buque fora engulido polo Atlántico ao colidir cun dos perigosos baixos que na zona están na tona da superficie do mar. A Jalluda…? Os Buxeirados…? Quen o sabe. O inmortal José Baña Heim, recolleu unha historia semellante na súa alfaia literaria: Costa de la Muerte. Historia y anecdotario de sus naufragios. Mais pasados uns anos, concretamente, no verán do ano 2000 estaba eu visitando a sala de maquetas do Museu da Marinha en Lisboa, cando casualmente atopei unha formada pola sección de estribor do Ambaca, na cal a súa lenda explicaba que este pequeno transatlántico portugués fora afundido ao ser torpedeado por un submarino alemán fronte ao cabo Touriñán, no mes de decembro do ano 1917. Iso podería explicar por que aquela música da que me falara Sofía se detivo de súpeto cando elas estaban a bailar… Tiven o privilexio de que este conto que acabades de ler foi levado aos escenarios pola compañía Tenencia Teatro de Redes e á súa directora, Eugenia Sanmartín, nunha espectacular estrea que fixeron do mesmo a noite de defuntos de 2018, no icónico e fermoso escenario do Cine Adriano de Barallobre. Vencedor A historia do bergantín Vencedor quizabes sexa a primeira nova documentada que se ten na Galiza da perda dun navío que portaba coma cargamento instrumentos musicais. Tiña matrícula de Bilbao e foise a pique no porto de Vigo o 21 de decembro de 1829. O seu capitán, Juan Bautista Alcatena, viña capeando un forte temporal e xa ao abeiro da ría viguesa, sentiu un forte golpe no costado de babor. O seu navío acababa de colidir coa pedra chamada, o Pego “próxima a tierra” como indican os derroteiros da época. O Vencedor procedía de Londres e fixera escalas previas nos portos de Ferrol e da Coruña. A súa tripulación composta por oito homes salvaríase integramente do naufraxio, unha parte abandonando o barco no esquife, a embarcación auxiliar de a bordo, e outra ao ser auxiliada por unha embarcación de pescadores de Redondela. Parte da carga deste navío pertencía aos señores Bergareche &amp; Co, afincados en Londres, téndoa asegurada na sede da Lloyd´s na mesma capital inglesa, sendo a máis valiosa a que consistía en catro fardos de canela, un fardo de panos de seda da India e catro grandes caixas que contiñan catro pianos que se perderon no naufraxio. Mais non remata aquí o episodio de aparellos e mercadoría de valor que levaba a bordo este bergantín. Sábese que parte dos efectos salvados que saíron a flote foron recuperados e almacenados os días 23 e 24 de decembro na vila mariñeira de Cangas, supervisando dita tarefa o Axudante de Mariña deste distrito, o cal manda poñer por escrito no expediente de naufraxio: "… y a razón que han podido salvarse en el día de hoy mobiliario destinado a la Santa Iglesia de la Catedral de Santiago". Priam Pero de pianos na costa galega voltaremos a ter novas sesenta anos despois, en concreto, o 11 de xaneiro de 1889, cando se vai a pique nas Olgas da Cistela, un baixo existente polo leste da Sisarga Grande, (A Illa como lle chaman en Malpica) o paquebote británico Priam, que tería funesto final coma o rei de Troia a quen representaba o seu nome. A prensa galega da época, en concreto La Voz de Galicia, recolle como en varios areais da franxa costeira existente entre Malpica e Sabón, comezan a aparecer espallados pola costa abondosos restos da carga do vapor británico e curiosamente entre eles, dous pianos. Un vai ser reducido a achas polas xentes que o atopan pensando que no seu interior había obxectos de valor, perto de Malpica, e o segundo vai ser atopado varado no areal de Sabón, na costa de Arteixo. Isto forma parte do que puiden escribir sobre este sinistro marítimo, no meu libro de naufraxios editado no ano 2000. Máis o amigo Xabier Maceiras, lioume no bo sentido da palabra, e anos despois editaríamos conxuntamente, en 2014, o libro que leva por título: De Liverpool ás Sisargas; a derradeira travesía do Priam, traballo no que existe unha gran ampliación da historia e dos datos anteriores e posteriores ao naufraxio deste barco británico e da súa carga, pois entre ela ía un deses pianos que despois de varar na praia de Alba, a carón da aldea de O Rañal, sería cargado polo veciño de Sabón José Naya, nunha carruaxe da súa propiedade tirada por bois, rematando primeiro no balneario de Arteixo, para posteriormente ser instalado no café verán da Baiuca, despois na igrexa parroquial de Santiago de Arteixo, abandonando este templo en 1964 onde se lle perde a pista, sendo seguramente destinado para a nova igrexa dos Franciscanos que se acaba de rematar de construír na cidade da Coruña. Dos grandes rolos de tela que portaba a bordo o SS Priam, buque pertencente á Blue Funnel Line de Liverpool, nace unha historia narrada polo malpicán Chucho de Rojito, o cal afirmaba o que segue: "Cando o casco do barco rebentou polo temporal, os grandes rolos de tela que levaba nas súas adegas coma mercadoría, saíron a flote e ficaron encaixados no Esteirón, canle que afasta á Malante da Sisarga Pequena. Os mariñeiros de Malpica aproveitaron isto para cruzar andando dunha illa a outra por riba deles para capturar os abondosos ovos de gaivota que alí aniñan, producindo o efecto visual entre os seus compañeiros que estaban a contemplar a escena, que eses homes eran quen de camiñar por riba da tona da auga coma fixera Xesucristo!". Palermo Temos, por último, o naufraxio do vapor mercante alemán Palermo, afundido o 11 de decembro de 1910 nos baixos de Corrubedo, entre os Cobos e as Baleas, onde pereceu traxicamente toda a súa tripulación composta por 23 homes, cando se dirixía dende Hamburgo aos portos Mediterráneos con carga xeral a bordo, entre a que se atopaba unha boa cantidade de ouro e tamén acordeóns. Estes instrumentos musicais moi vencellados cos cantos de taberna mariñeiros, saíron ao mar logo de ter rebentado o casco deste buque, e contan os maiores da contorna, que ditas acordeóns emitían un sons fantasmais cando flotaban espallados polo mar e abaneándose ao movemento das ondas. Esta historia inspirou o xornalista e escritor galego Manolo Rivas, que lle dedicou a este episodio un anaco na súa fermosa e tráxica novela levada ao cine, O lapis do carpinteiro. "O barco chamábase Palermo e ía cargado de Acordeóns. Mil acordeóns embalados en madeira. A tempestade fundiu o barco e arrastrou o cargamento cara a costa. O mar, cos seus brazos de estibador entolecido, esnaquizou as caixas e foi levando os acordeóns para as praias".