Juan Sorga, un fillo do pobo: unha aproximación a loita guerrilleira na Limia

Fillo de nai solteira, casou dúas veces e tivo dous fillos, Delfín nacido en 1944 e Juan en 1948. A súa primeira muller Leonor falece no parto. É filla de Honorio Campos, destacado tendeiro e labrego, veciño de Pazos. Honorio, coñecido popularmente como Norino, era, en xullo de 1936, concelleiro en Sarreaus polo Fronte Popular e casou en segundas nupcias con Antonia Sorga, nai do noso protagonista. De sogro, Norino pasou a ser padrasto, mantendo ambos os dous unha relación moi estreita. Só así se entenden os feitos acontecidos o 13 de xullo de 1948. Aquel día, nove anos despois de rematar a guerra, a Juan detéñeno na ponte romana de Ourense portando unha misiva da guerrilla. Ao día seguinte, esposado, lévano a Pazos e cando chega a casa-taberna de Norino, chama pola nai e estala un tiroteo entre a Garda Civil, que ten o pobo rodeado, e os guerrilleiros. Sorga consegue zafarse e entra na casa. Todos os maquis foxen, agás un que aparece morto ao carón dun palleiro moi próximo ao lugar do tiroteo. A Garda Civil topa a casa valeira. Ese mesmo día deteñen, entre outros, a muller de Norino, nai de Juan, Norino aparece dous días mais tarde, detéñeno e lévano para a cadea de Ourense. Esta sucesión de feitos fai pensar que a relación entre os guerrilleiros, Norino e Juan non é casual. Os “atracadores”, denominación popular dos guerrilleiros, tiñan como referente en Pazos a taberna. Sabían que Norino, Juan e toda sa súa familia eran xente de fiar. En previsión de que todo se puidera torcer, Sorga tiña unha alerta de perigo, por iso, ao chamar pola súa nai, os guerrilleiros abriron fogo inmediatamente. Ningún membro da familia estaba na casa. Unha vez rematado o enfrontamento escaparon todos, os guerrilleiros, Norino, a súa dona, Antonia Sorga e os fillos. A represión contra a familia de Juan Sorga A raíz destes sucesos a represión que padeceu esta familia foi constante durante demasiados anos. Non é que o resto dos veciños nadaran na abundancia, nin moito menos, pero o que mais e o que menos tiña para ir tirando. Aquel ano a casa do Norino ardeu, tamén a meda. Cadea, multas, extorsión, tortura e morte estendéronse tamén a familia do Juan en Cortegada. Foi esta a localidade onde se agachou Sorga para curarse das lesións producidas no enfrontamento de Pazos coa Garda Civil. Na casa da seu tío Delfín Sorga, casado con Ramona Losada “Romana”, Juan topou o lugar para recuperarse coa axuda dun médico de Xinzo. Así, dous meses despois da súa detención, en setembro, abandona a casa dos seus parentes e “bótase ao monte”. A dureza da represión contra a muller e os parentes de Juan Sorga merece unha mención a parte. Á marxe da xa coñecida queima da casa do Norino co gando dentro por parte das forzas da orde, a persecución contra a nai do seu fillo Juan, Angela Sampedro Piñeiro é dunha grande crueldade. Detida en diversas ocasións, procesada cando menos en dous consellos de guerra, condenada a dous anos de cárcere, recibiu malleiras e castigos no cárcere de Sandiás, chegando a tentar suicidarse para escapar das duras torturas do operativo da Garda Civil especializada na loita antiguerrilleira. A persecución da familia do Juan non cesou até que se tivo coñecemento da súa marcha da zona. Así, o 16 de novembro de 1948 é detido o seu curmán de Cortegada Ismael Sorga Losada e o día seguinte os irmáns deste, Antonio e Francisco, e outros veciños da localidade sospeitosos de colaborar coa guerrilla como Germán Campos, Ramón Gómez e Francisco Vences. Unha parte dos detidos son trasladados á comandancia da Garda Civil de Ourense onde lles ofrecen a liberdade a cambio de entregar ao Juan, sendo posteriormente transferidos ao cárcere onde cumprirán diferentes penas. A sorte de Ismael Sorga foi distinta. Segundo as testemuñas dalgúns veciños xa non chegou a Ourense após recibir unha malleira da “brigadilla” na propia Cortegada, afirmando a Garda Civil que se veu obrigada a dispararlle tras tentar fuxir cando se atopaba acompañado por números dese corpo. Sexa coma for, non hai dúbida de que Ismael morreu asasinado polas forzas da orde o 18 de novembro de 1948 no marco dun operativo para deter a Juan. Neste sentido, a aplicación da “lei de fugas” foi unha práctica habitual na loita contra a guerrilla. O camiño do monte A práctica totalidade do publicado até o de agora, ao referirse a adhesión de Juan a guerrilla, dá por sentado que foi a casualidade o motivo desta incorporación. Simplemente trasladan ao papel a opinión maioritaria dos que coñeceron directa ou indirectamente o personaxe. Porén se nos paramos a analizar friamente o que sabemos con certeza, fora de interpretacións, podemos chegar á conclusións ben distintas. Os compromisos políticos de Juan Sorga remóntanse cando menos a 1936. No momento do golpe de Estado atopábase nas proximidades de Madrid como miles de galegos traballando na sega, precisamente estes segadores van ser a trabe das Milicias Galegas. Sorga incorporado ao exército republicano, non tarda en ser integrado no servizo de información, unidade composta por persoas de máxima confianza e de certa capacidade, rematando a contenda en 1939 co grado de tenente. Unha vez derrotado o exército popular foxe a Francia onde é internado no campo de concentración de Sepfons, no departamento de Garona, e posteriormente en Argeles, na Catalunya Nord, sendo deportado polas autoridades francesas ao Estado español o 5 de agosto de 1940. Os sucesos de 13 de xullo de 1948 abriron un novo escenario para Juan Sorga. Por que unha vez recuperado das graves lesións producidas como consecuencia do enfrontamento armado entre a Garda Civil e os guerrilleiros en Pazos, Juan Sorga opta por quedarse e non colle camiño de Madrid, onde tiña contactos, para desde alí tentar pasar a Francia? Non foi ese o camiño escollido até que comprobou que non lle quedaba outra saída Na Edreira, casal ben agachado nas entrañas da serra de San Mamede, entre os concellos de Montederramo e Laza, 14 guerrilleiros tiñan un lugar seguro ao amparo da familia Galán. Precisamente, o patriarca desta familia, Francisco Fernández Rodríguez “Galán” foi asasinado por membros da brigadilla da Garda Civil en marzo de 1949 e a vivenda que fora unha base segura para os membros da II Agrupación do Exército Guerrilleiro de Galicia queimada polas forzas doaorde e voluntarios do Somaten, corpo de civís organizado polas autoridades para loitar contra os fuxidos. A loita de Juan Sorga Juan opta, unha vez descuberta a súa colaboración activa coa guerrilla, por unirse a eles. Así, entra en contacto con outros resistentes como Saul Mayo “Pelayo”, Benigno Fraga Pita “Alejandro”, José María Saavedra Díaz Pepe”, Angel Santos Rodríguez “O de Flariz”, Manuel Novo Barreiros, ou Antonio Pérez Barreiros “Cabila”. Posteriormente uniranse a eles Carmen Fernández Seguín e seus fillos Perfecto e Camilo de Dios, veciños do concello de Sandiás e militantes do Partido Comunista. De Sorga descoñecemos a súa filiación política. Certo. Pero si sabemos que simpatizaba e defendía a República e os valores que o sistema democrático daquel entón representaba. Diso podemos dar fe os que tivemos o privilexio de escoitar desde moi cativos, unha e outra vez, o que cada un representou antes, durante e despois do golpe de Estado de 1936. O 20 de abril de 1948 pola tarde, a veciñanza de Vilar de Barrio que foi á feira a Maceda volta no coche de liña. Ao pé da praza do Toural hai unha faixa e un montón de panfletos no chan. Os que van saíndo do autobús son conducidos ao café do Fariñas por guerrilleiros a cara descuberta. Mentres, outro grupo está “visitando” a determinadas persoas esixíndolle diñeiro para subvencionar as accións da II Agrupación da guerrillas. Ningún dos guerrilleiros é coñecido en Vilar de Barrio, tampouco na contorna, pero saben onde están e a quen teñen que dirixirse. Están ben informados. O apoio de determinado sector da poboación é evidente. Juan Sorga era enlace da guerrilla e bo coñecedor da realizada social de Vilar de Barrio pero no hai evidencias da súa implicación. Houbo outras dúas actuacións nas que Sorga non aparece pero das que é bo coñecedor. A primeira, un golpe económico en Folgoso moi preto da súa Cortegada natal executado o 27 de xuño e dou días despois unha acción falida contra os intereses económicos do cura de San Pedro de Maus (Vilar de Barrio). Como vemos, as accións da II Agrupación do Exercito Guerrilleiro de Galicia non empezan en Pazos co enfrontamento armado xa apuntado nin tampouco se paralizan. Que foi de Juan Sorga? A situación persoal de Juan cualifícase por si mesma. O 22 de xuño de 1948 era un veciño máis que acode persoalmente a inscribir no rexistro civil de Sarreaus o seu fillo Juan, a súa sinatura no documento testemuña esta realidade. A penas tres meses despois é persoa a eliminar. Conseguiu fuxir despois de ser detido e é ben considerado entre os veciños, razóns mais que suficientes para que a Garda Civil e os servizos secretos puxeran todos os seus resortes represores a funcionar. A título de exemplo, sabemos que cun zapateiro de Codosedo “traballou” unha tempada un mozo novo de fóra do lugar. Tratábase dun infiltrado das “forzas da orde pública”. Antonio López, o zapateiro, relataba hai uns anos o comportamento “humilde e traballador” do seu axudante e a extremada prudencia dos veciños e das veciñas nas conversas diante del. A día de hoxe, viven algúns veciños que lle abriron as portas a Juan fóra de hora. Ao marchar, Sorga sempre insistía no mesmo: Para escapar das malas artes da Garda Civil, mellor delatar o fuxido contra a mediodía do día seguinte. A vida na Galiza para Juan axiña se tornou insostíbel. Na casa dos país, a raíz do enfrontamento de Pazos, só quedaba miseria. A súa muller, Ánxela, estaba a ser permanentemente torturada, chegando incluso a autolesionarse estando presa en Sandiás. Tiña un fillo recen nacido e outro xa grandiño. Por outra banda, a guerrilla xa practicamente desmantelada, a causa da falta de apoio exterior, ao morrer moitos dos seus membros logo dos enfrontamentos de Velle (Ourense) e desaparecer os compañeiros que saíron da Edreira, en dirección a Valdeorras, para asistir a un encontro con brigadas da guerrilla. A Juan Sorga, Manuel Rodríguez González, Carmen Fernández Seguín e ao seu fillo Perfecto de Dios Fernández, únicos superviventes da resistencia armada antifranquista da Edreira só lle quedaba o camiño de fuxir. Tentárono a través de Portugal, e, logo de vivir durante uns meses agochados no pais veciño, volveron. A mellor opción era pasar a Francia vía Madrid. Aló, Juan tiña contactos e tentaría valerse deles. A fuga cara Madrid dos catro guerrilleiros non estivo exenta de problemas. Así, o 16 de maio de 1950 son sorprendidos pola Garda Civil en Chaharrero (Ávila), morrendo en combate Perfecto de Dios, sendo detida a súa nai Carmen Fernández e logrando escapar Juan e Manuel. Estes dous collen un tren en Madrid con dirección a Zaragoza 10 días máis tarde, sendo identificados no comboio por policías de paisano, que deteñen a Manuel, a quen fusilan o 3 de setembro de 1951 e non logran evitar a fuxida de Juan, tras saltar do vehículo en marcha. O home desaparece nese momento. O mito segue. Os represores deixan de cebarse coa súa familia. As consecuencias nunca desaparecen. A día de hoxe segue habendo demasiadas preguntas sen resposta pero sobre todo hai unha falla imperdoábel: o recoñecemento público duns defensores da legalidade democrática. A sociedade ten unha débeda con Juan Sorga. As institucións deben pór en valor esta figura singular. O sufrimento non llo quitamos, fagamos polo menos que a súa familia se sinta orgullosa. Juan foi un fillo do pobo que non mirou para outro lado.