Tempos difíciles para a verdade

Empezarei este artigo pedíndolles que proben a 'googlear' a palabra “negacionismo”. Abran os seus buscadores predeterminados e tecleen o concepto. Adiántolles algunhas das suxerencias que, probablemente, sáianlles: negacionismo climático, negacionismo científico, negacionismo violencia de xénero, negacionismo do Holocausto ou negacionismos da Terra. Son tempos difíciles para a verdade. Na era da información poderiamos pensar que as sociedades estarían máis próximas que nunca a ese concepto abstracto que é a verdade. Nada máis lonxe da realidade. O exceso de información que non vai acompañada dunha boa selección da mesma é natural que produza falsas verdades que para certos grupos sociais acaben converténdose na súa verdade. Non quero entrar a teorizar o concepto de verdade porque iso compete máis ás filósofas. Pero partimos de que a verdade é aquilo que fai coincidir a afirmación e os feitos. Mentira Agora estamos máis perto que nunca desa frase que quedou no noso imaxinario colectivo de que “unha mentira repetida mil veces convértese en verdade”. Por certo, un dato curioso é que a frase se atribúe a Joseph Göebbels, xefe da propaganda do Partido Nazi do Terceiro Reich. Para uns sectores, xa non reducidos, da sociedade convertéronse en verdade ao longo dos últimos anos cousas como que o coronavirus non existe, que a Terra é plana, que a violencia machista non existe ou que o cambio climático non é unha realidade. Nin todas as mortes froito do coronavirus, nin os innumerábeis artigos científicos, nin as noticias diarias sobre homes que matan mulleres, nin o constante incremento das temperaturas son suficientes para acabar cun negacionista. Por que? Non todos os grupos que constrúen verdades alternativas fano como negación da realidade, existen os que o fan tamén como reacción Porque o negacionismo vai máis aló do relato, e da non selección das fontes de información. Ten a súa parte psicolóxica, tamén cultural, pero especialmente ideolóxica. O negacionismo como ideoloxía O negacionismo é ideoloxía, porque a ideoloxía non é máis que a descrición das realidades colectivas, un conxunto de valores e ideas que describen o mundo. O negacionismo é unha ideoloxía que está a describir un falso mundo. Unha ideoloxía que se basea na teoría da conspiración, na falacia de evidencia incompleta ou na xeración de falsos expertos. De feito, os falsos expertos son xeralmente os que crean todos os demais ingredientes: escriben artigos, soben vídeos a Youtube, crean mensaxes que se propagan nas canles de mensaxería instantánea, arman teorías falsas que poderían parecer certas e créase un relato -ideoloxía- críbel para aqueles que necesitan non crer no que está a pasar. Mesmo cando o que está a pasar pódelo ver, sentir ou percibir con algún dos teus sentidos. Vai soando, non? Négano, precisamente, porque recoñecer que as afirmacións coinciden cos feitos, condúceos a aceptar unha realidade que lles é difícil de xestionar e buscan unha “verdade” máis fácil de crer. Os movementos negacionistas non son novos, acompañáronnos ao longo de toda a historia. Pero non todos os grupos que constrúen verdades alternativas fano directamente como negación da realidade, seguen existindo os que o fan tamén como reacción. Negación a realidades - pandemia, violencia machista, cambio climático- ou reacción a cambios sociais -conquista de dereitos por parte de grupos sociais vulnerabilizados-. Ambos poden ser dúas caras da mesma moeda, pero non sempre; os negacionistas en principio non o son por reacción, senón por negación da realidade, e os reaccionarios case nunca son por negación da realidade, se non por reacción a cambios na realidade que coñecen. Pero ambos teñen en común, sempre, unha “verdade” alternativa á realidade. Tamén poden coexistir como causalidade un do outro: por exemplo, persoas que negan a violencia machista para poder construír un relato que lles permita reaccionar en contra da conquista de dereitos por parte das mulleres e, por tanto, a perda das súas posicións de privilexio. Facer fronte aos grupos que constrúen falsidades en verdades implica, antes de nada, entender que na época da negación como moda non todos os que parecen negacionistas o son, os grupos reaccionarios tamén seguen construíndo relatos. Manter o altofalante nas institucións dos que non queren ou poden crer a verdade seguirá ocasionando, refacendo as palabras de Confucio, expertos que sinalan a lúa mentres que hai persoas que miran o dedo.