Soberanía alimentaria? Retos e oportunidades da transición agroecolóxica na Galiza

Vivimos nunha sociedade cunha crecente preocupación e insatisfacción coa alimentación. Isto non é algo novo na historia recente de Europa e do mundo. No tránsito entre os séculos XIX e XX, a crise agraria europea significou unha revisión do papel do mundo rural co xurdimento da cuestión agraria e os debates sobre o papel do campesiñado entre marxistas e populistas. Na Europa de entreguerras e, sobre todo, despois da II Guerra Mundial, a preocupación pola alimentación favoreceu a formación do proxecto da Revolución Verde, que hexemonizou a forma de entender a produción de alimentos nas décadas seguintes. Mais nestes antecedentes, a preocupación fundamental era a dispoñibilidade de alimentos, o que hoxe entenderiamos por seguridade alimentaria, e a pantasma da fame, coa que, porén, a Revolución Verde non acabou a escala planetaria. Mais hoxe a nosa preocupación é un tanto diferente. Preocúpanos a dispoñibilidade de alimentos, a volatilidade dos prezos e os impactos na alimentación das crises recentes, evidentemente. Pero preocúpanos tamén o que comemos, a súa calidade, a sobrealimentación, a composición das dietas e, en definitiva, o impacto na saúde. Tamén nos preocupa a forma na que os alimentos son producidos, e onde son producidos; os impactos ambientais (cambio climático, contaminación, eficiencia enerxética) e sociais (quen produce e en que condicións). Preocúpanos a crecente deriva populista de extrema dereita no mundo rural, aínda que isto ten bastante menos que ver cun suposto carácter intrinsecamente reaccionario do rural, como demasiadas veces se adoita pensar no ámbito urbano, que co abandono sistemático dun sector agrario e dunha poboación rural á que durante décadas se empuxou cara a un modelo produtivo industrial insostíbel e á que hoxe demasiadas veces se acusa de ser a responsábel de todos os males alimentarios. Soberanía alimentaria O concepto de soberanía alimentaria introduciuse como unha forma de pensar nestes problemas desde unha perspectiva integral. Aséntase con forza no discurso agrario internacional na década dos noventa do século pasado polo impulso dado por Vía Campesina. Como todo concepto politicamente disputado, é de difícil definición e concreción, aínda que poderiamos consensuar que cando menos incorpora o dereito dos pobos a definir as súas propias estratexias alimentarias na produción, comercialización e consumo, reducindo a dependencia internacional e sostida na agricultura familiar. Sitúase así en confrontación directa co réxime agroalimentario corporativo dominante desde a década dos 80. Moito máis difícil é aterrar o concepto en prácticas, resistencias e escalas concretas. Desde o noso punto de vista, os desenvolvementos máis interesantes do mesmo son os que o interrelacionan co proxecto agroecolóxico e o seu concepto de autonomía, tal e como ten evolucionado a soberanía alimentaria nos movementos sociais nas últimas décadas. A autonomía A autonomía, na perspectiva agroecolóxica, enténdese desde distintas dimensións: na escala de explotación nun baixo nivel de mercantilización, que non debe ser entendido como ausencia de relación co mercado, senón cun baixo nivel de dependencia de inputs industriais; na interrelación de explotacións, a autonomía debe poñer o foco na importancia do colectivo, tanto na esfera dos comúns como no ámbito cooperativo; na escala dos mercados, a autonomía fai referencia á existencia de redes de comercialización que teñan independencia fronte a gran distribución. A autonomía, en definitiva, fai referencia á capacidade de asegurar a reprodución dos agroecosistemas reducindo a dependencia, e de organizar redes de comercialización e transformación alternativas. Pero isto non pode lograrse de xeito individual. Tanto polas sinerxías entre produtores como pola necesidade de articular canles de comercialización, o escalamento territorial é necesario. De aí que as estratexias dos movementos campesiños agroecolóxicos avancen cara á articulación de sistemas agroalimentarios locais. É neste ámbito onde o proxecto de soberanía alimentaria está a producir os resultados máis interesantes e onde tamén se están a producir experiencias de articulación urbano-rural (como na Rede de Municipios pola Agroecoloxía no caso español). Aínda que o movemento pola agroecoloxía dista mito de ter acadado os seus obxectivos, o desenvolvemento nas últimas décadas foi moi importante, tanto no sur como en Europa. Non é de estrañar que institucións supranacionais, como a FAO (Organización das Nacións Unidas para a Alimentación e a Agricultura) e a Unión Europea (UE) estean incorporando a agroecoloxía nos seus proxectos de futuro. Aínda que isto implica un risco importante de cooptación do concepto polo réxime agroalimentario corporativo, tamén é unha oportunidade de confrontar politicamente o proxecto agroecolóxico e mais a proposta da soberanía alimentaria co modelo de agricultura industrial hoxe dominante. O Pacto Verde Europeo, que propón un horizonte do 25% da superficie agraria certificada en ecolóxico para 2030, promovendo neste contexto o desenvolvemento de iniciativas agroecolóxicas moi importante, é un bo exemplo. A situación de Galiza Cal é a situación da Galiza para avanzar no proceso de transición agroecolóxica? Aínda que o país ten condicións favorábeis, a situación dista moito de ser óptima. O primeiro aspecto relevante é que Galiza é un territorio de agricultura familiar en que a identidade labrega aínda está presente, incluso nunha poboación maioritariamente urbana. O proceso de industrialización da agricultura foi relativamente tardío a respecto de Europa. Isto supón que o coñecemento agrario local aínda non se perdeu, como si sucedeu noutras partes de Europa. Este é un aspecto importante, xa que a agroecoloxía e as prácticas de agricultura orgánica se sustentan no coñecemento local. Aínda así, este é un coñecemento que está a piques de perderse, polo avellentamento da poboación rural, a fractura urbano-rural e a falta de reemprazos. É urxente, polo tanto, a tarefa de recuperación e valorización deste coñecemento: das prácticas, das sementes, do manexo do territorio. Tampouco somos alleos ao proceso de destrución da agricultura familiar que se produciu en Europa co proceso de industrialización e se acelerou desde os anos noventa tras a reforma McSharry da PAC (Política Agraria Común).De feito, este proceso foi máis acelerado na Galiza que no conxunto de España. Desde 1987, desapareceron o 68% das explotacións agrarias en Galiza, polo 48% de España. Este proceso está ligado nos últimos anos no conxunto de España a unha substitución do traballo familiar por traballo asalariado, en moitos casos moi precario e con salarios decrecentes. Os exemplos máis característicos deste proceso están situados con orientacións produtivas cada vez máis desligadas do territorio, ou directamente sen terras, como as macro granxas. Aínda que a Galiza non está ao nivel doutros territorios do Estado, o proceso vai na mesma dirección na que se debuxa un horizonte de agricultura sen agricultores e sen agricultoras. Hai elementos positivos pese a todo. Xoán Carlos Carreira e Emilio Carral teñen destacado a pervivencia da produción a pequena escala para autoconsumo e sinalado a ausencia da mesma das estatísticas oficiais, que sistematicamente ignoran a produción pouco mercantilizada e de pequenas dimensións. Pese a que o seu argumento é valido, este tipo de agricultura non deixa de ser unha agricultura de resistencia, que se concentra nas terras máis próximas ás casas e que abandonou, por necesidade, o modelo de agricultura orgánica característico da Galiza, que se sostiña nun manexo multifuncional, intensivo e sustentábel do territorio. Esta non é unha cuestión menor. É, de feito, un dos principais problemas en termos de sustentabilidade da industrialización da agricultura na Galiza, que abandonou o manexo do territorio e se sustentou nunha forte dependencia do mercado (por exemplo na compra de pensos). O abandono do territorio, a forestación salvaxe e os riscos derivados, como os incendios, son consecuencia deste proceso, e unha transición cara a un novo modelo de produción orgánica ten que ter un ollo na produción de alimentos e outro no coidado do territorio. As posibilidades O último aspecto que quero destacar nas posibilidades da transición agroecolóxica na Galiza ten que ver coa situación e perspectivas da produción ecolóxica como forma de pervivencia da agricultura familiar. Aínda que agricultura ecolóxica e agroecoloxía non son a mesma cousa e na produción ecolóxica pode haber prácticas non moi diferentes ás do sistema agroalimentario corporativo, o feito é que a agricultura ecolóxica é, en Europa, a única na que a sustentabilidade nas prácticas produtivas está regulada. Máis aínda, as experiencias agroecolóxicas -de novo en Europa, xa que noutros lugares como en América Latina a situación é diferente-, xorden desde a produción ecolóxica. Por todo isto é relevante valorar en que situación estamos nese ámbito. A produción ecolóxica ten experimentado un considerábel crecemento nos últimos anos e especialmente a partir de 2015, pero aínda se atopa a considerábel distancia da media española e dos obxectivos da Unión Europea. A superficie certificada sitúase en ao redor do 4% da SAU (Superficie Agraria Útil), moi por debaixo do 10,2% de España e do 9,1% de Europa, e moi lonxe do obxectivo do 25% cara a 2030. No ámbito das políticas públicas, tamén o apoio á produción ecolóxica (traducido en axudas da PAC) está por debaixo da media estatal. Pese a todo, hai aspectos positivos. O consumo está por riba da produción, evidenciando que a preocupación pola alimentación que citábamos ao principio está a traducirse, en parte, nunha dirección de cambio que ten dificultades de escalamento pero que vai nunha boa dirección. Tamén se están a desenvolver iniciativas na articulación de propostas agroalimentarias locais, a máis importante delas Eoalimenta, na que participan concellos da Galiza e Asturias e un número significativo de iniciativas de comercialización e cooperativas locais. A articulación social e as políticas públicas deberán xogar un papel moito máis importante do que ata agora. Estas iniciativas, en xeral basicamente desligadas, deben camiñar cara a un horizonte de escalamento que favoreza a soberanía alimentaria.