O froito das árbores: recuperarmos a tradición e a produción

Para coñecer o que supuxeron na nosa historia pasada os froitos das árbores teríamos que recorrer a moitos documentos antigos e a xacementos arqueolóxicos, en boa parte aínda descoñecidos. Non é este o sitio nin eu a persoa para isto, pero os froitos das árbores figuran en escritos de todas as épocas, destacando a maceira, as videiras e os castiñeiros como especies predominantes, pero tamén as cerdeiras, figueiras e outros. É coñecida a importancia histórica da produción e exportación de cítricos de Galiza entre os séculos XVI a XIX. Aínda hoxe se cultivan variedades probablemente procedentes desa época e se conservan vestixios históricos dos embarcadoiros de laranxas e limóns, como, por exemplo, o de Ombre en Pontedeume. Na nosa historia máis recente, podemos encontrar testemuñas vivas que nos relatan a importancia da froita en moitas parroquias ou comarcas galegas. A modo de exemplo, na bisbarra do Eume-Ferrol-Ortegal, eran famosas as cereixas das parroquias de Naraío (San Sadurniño), Ombre (Pontedeume), ou Eirís (Cabanas) pola súa abundancia e calidade. Era frecuente que as persoas se desprazaran ata alí e mercaran cereixas aos propietarios que as poñían á venda á beira das estradas; outras veces vendíase o froito da árbore en pé e eran os propios compradores os que as apañaban. Pero a comercialización non só se facía na inmediata proximidade; tamén se enviaban a través de medios de trasporte. De Pontedeume saían vagóns de tren cargados de cereixas para as cidades de Ferrol ou A Coruña. A historia repítese ao longo e ancho da nosa xeografía, con cereixas, mazás, noces…, en Lourenzá, Beade, O Ribeiro… Aínda hoxe sucede coas mazás que marchan cara a Asturias. Por sorte algún froitos como as castañas, que estiveron en constante retroceso ata hai ben poucos anos, parecen vivir unha nova época dourada, aínda que queda moito por andar. A situación actual Se botamos unha ollada ao estado no que se encontra hoxe en día o cultivo de froiteiras na nosa terra, podemos tipificar tres situacións: —Froiteiras espalladas máis ou menos illadas e de case todas as especies tradicionais cultivadas no país. Supoñen unha reserva moi importante de variedades antigas, autóctonas ou non, cultivadas en Galiza e corren un serio risco de desaparición por varios motivos: o avellentamento das árbores, a falla de coidados (o abandono dos cultivos das leiras que, ao seren fertilizadas, constituían a principal fonte de nutrientes para as froiteiras ten moito que ver no seu estado de saúde), a falla de plantación de novos individuos, as concentracións parcelarias, o despoboamento do medio rural e o abandono do agro. O sistema de explotación das terras vixente nos nosos días non favorece a pervivencia deste tipo de cultivo. Xa desapareceron e seguen a desaparecer moitas variedades, o que supón unha erosión xenética do noso patrimonio froiteiro sen precedentes, por non falar da perda cultural que comporta, principalmente, o descoñecemento dos nomes das variedades, o uso que se lles daba e as historias ligadas ás mesmas. —Froiteiras en hortas familiares. É a día de hoxe o sistema de cultivo máis espallado. Contribúen en distinta medida ás economías familiares subministrando froitas moi variadas que forman parte dunha alimentación sa e diversa. Os pomares están constituídos fundamentalmente por maceiras, pero tamén por pereiras, pexegueiros, nogueiras… É de destacar a incorporación en épocas recentes de novas especies como as kiwieiras, aguacateiras e diferentes pequenos froitos. Como elemento negativo teríamos o pouco ou nulo criterio na incorporación de variedades novas das especies de sempre, das que pouco sabemos da súa adaptación ás nosas condicións climáticas por non existir ensaios previos con elas, o cal pode supoñer un fracaso na viabilidade das árbores, como xa se está vendo con moitas variedades. Ademais, o risco fitosanitario de introdución de enfermidades e pragas non coñecidas antes aquí é moi alto (por exemplo: vermes en froitas como pexegos ou figos, lepra nos pexegueiros, mosca da froita). Parello a isto observamos unha perda importante de biodiversidade varietal, xa que as novas xeracións, descoñecedoras en boa medida das técnicas de propagación da froita, non reproducen as froiteiras dos seus avós e as novas hortas que se crean fanse principalmente con variedades foráneas que son as predominantes no mercado viveirístico. Cun bo deseño deste tipo de hortas, e coa utilización de variedades tradicionais ben adaptadas segundo as zonas de cultivo, poderíase minimizar o gasto en froita das familias que poden dispoñer de terreo dedicado a froiteiras. Se ademais algúns agricultores, aínda a tempo parcial, se animasen a comercializar a nivel local os seus excedentes, contribuirían aínda ben á desexada soberanía alimentaria. —Froiteiras en plantacións regulares. É o sistema de produción que abastece a maior parte dos centros de venda, supermercados, tendas pequenas e froiterías. Se damos unha volta por estes establecementos, podemos observar que a inmensa maioría da froita comercializada procede doutras comunidades do Estado e cada vez máis doutros países de Europa ou do mundo. É todo o contrario á sustentabilidade e soberanía alimentaria; froita na que importa máis o aspecto exterior e a presentación que a calidade organoléptica da mesma. Froita na que se gastou máis no acondicionado, transporte e distribución que nun prezo xusto para o fruticultor. As plantacións regulares de froiteiras realizadas en Galiza nos anos 70 do pasado século fracasaron debido, entre outras cousas, á falla de persoal formado en fruticultura, o que, unido á utilización de variedades de fóra, pouco adaptadas e cun manexo fitosanitario máis complicado, non fixo máis que agravar os problemas. Despois diso, tardarían moitos anos en aparecer novas plantacións comerciais e aínda hoxe son escasas. Predominan as de mazás, principalmente para sidra, kiwi, e novos soutos de castiñeiros, pero non faltan algunhas doutras especies como nogueiras, pavieiras, cerdeiras, arandeiras, cítricos e especies subtropicais. Ao meu entender, séguense cometendo erros do pasado, utilizando variedades foráneas (loxicamente falamos das especies tradicionais como maceira, pereira, etc.) cuns requirimentos de coidados maiores e por tanto con maior custo de produción. Alguén se parou a pensar que sería da viticultura galega se non se estivesen utilizando as variedades do país? Por que custa tanto traballo apostar polo noso cando leva demostrado a través dos séculos de cultivo a súa adaptación ás nosas condicións ambientais? Por que, se coas mazás Albariñas, Rabiosas, Príncipe, Ollo mouro… se fai unha sidra de primeira calidade, recorremos a outras para facer as plantacións? Pero non todo son cousas negativas, tamén se están realizando novas plantacións con vistas comerciais fundamentalmente en cultivo ecolóxico e con variedades nosas como a mazá da Sega, a Bicuda, a Santiaguesa…; con peras como a Urraca, a Mazafresa…; plantacións que están comezando a dar os seus froitos, e aínda que a produción, de momento, é escasa e non chega a cubrir a demanda, obsérvase un interese en aumento pola nosa froita. O caso do castiñeiro é diferente. De pasar de ser historicamente a castaña unha parte importante na alimentación, na actualidade o consumo interno diminúe pero as exportacións de castaña aumentan. O sector estase profesionalizando a pesar dos problemas que afectan aos castiñeiros. Sería necesario fomentar novos xeitos de consumo, ademais de continuar a modernización produtiva do sector. O futuro A produción de froitos en Galiza ten un futuro prometedor. Se sabemos aproveitar os nosos recursos e posibilidades para o cultivo de árbores froiteiras, poderíamos pasar de cubrir as nosas necesidades de consumo a ser exportadores de moitos tipos de froitos como mazás, peras, noces ou abelás, por exemplo. Que precisamos facer para chegar a isto? Certamente o camiño non é doado, hai moito por facer: —Educar tanto os nenos como os maiores, nun consumo responsable e con produtos de proximidade na medida do posible. Dando a coñecer a inmensa cantidade de cores, sabores e recendos presentes nos froitos da nosa terra. Educar na valorización do noso porque é a maneira de conservalo e promocionalo, difundindo o noso patrimonio froitícola tanto no que respecta á biodiversidade varietal como á cultura que vai parella a estas variedades. —Fomentar a conservación das hortas tradicionais, favorecendo así mesmo a creación de novos plantíos con especies e variedades adaptadas ás nosas condicións agroecolóxicas, así como o aproveitamento integral dos seus froitos, contribuíndo desta maneira a unha mellor alimentación e ao saneamento das economías familiares. Fomentar tamén a plantación de terreos baldíos e terras de monte con calidade adecuada para as froiteiras e árbores forestais froiteiras como o castiñeiro, abeleira e nogueira e outros froitos silvestres susceptibles de aproveitamento, poñéndoos a disposición dos interesados mediante os mecanismos legais pertinentes e axudando aos novos agricultores que se incorporan á fruticultura tendo en conta as características propias da actividade froitícola como é o longo período de entrada en produción, durante o cal os ingresos por esta actividade son nulos. —Formar nas técnicas de cultivo sustentables e nos coidados precisos para as diferentes especies de froiteiras. Esta formación deberá ir destinada tanto aos cultivadores particulares (dende hai anos estanse realizando moitos cursiños destinados a este tipo de persoas e están tendo xa en moitas zonas onde se celebran, unhas consecuencias moi positivas no coidado e conservación das hortas particulares). Pero tamén sería desexable que a formación se fixese en Escolas de Formación da rama agraria, de forma eminentemente práctica, creando a especialidade de Fruticultura a día de hoxe inexistente en ningún centro, e incidindo máis segundo as zonas nunhas determinadas especies. Isto favorecería o desenvolvemento e profesionalización do sector froitícola do país, moi necesitado de técnicos. —Investigar sobre as nosas variedades de froitos, as súas características, aptitudes, e as técnicas de cultivo máis axeitadas, seleccionando as variedades segundo o tipo de utilización e comercialización que se vaia facer con elas, e en todo caso conservándoas para as futuras xeracións e os posibles plans de mellora xenética que se poidan facer no futuro. Desta maneira, poderíamos coñecer a produtividade dunha variedade, a súa variabilidade clonal, os patróns máis favorables para enxertala, os polinizadores máis adecuados ou as posibilidades de cultivo en diferentes zonas de Galiza. Este traballo non só se debería facer nos centros de investigación (dotándoos de equipos de persoal e medios), senón tamén en colaboración con Escolas de Hostalería e de Formación Agraria e todos coordinados entre si. Así mesmo, os coñecementos froito das investigacións deberían ser trasladados ao sector froitícola e viveirístico se queremos que redunde nunha mellora da produción. En resumo, Galiza conta na súa diversidade con condicións moi favorables para o cultivo de froiteiras, pero a falla de formación, a falla de apoio institucional, a pouca ou nula investigación e a utilización de material vexetal pouco adaptado en moitos casos e o descoñecemento técnico do material vexetal autóctono fan que sexa unha actividade pouco atractiva para a xente que se quer dedicar á actividade agraria. Depende un pouco de todos nós, como consumidores, que a demanda de froita producida aquí aumente reducindo así a nosa dependencia de froita foránea.