A carencia de alimentos en Galicia: por unha nova política agraria

Aprimeira condición para a supervivencia dun país é que teña garantida a cobertura das súas necesidades básicas. Que futuro lle pode esperar a un pobo se o aire que respira está contaminado, se as augas que bebe están corrompidas, se as súas vivendas son inhabilitables ou son estériles as súas terras? En concreto, que futuro pode agardar un país incapaz de asegurar á súa poboación os alimentos que necesita para satisfacer os seus requirimentos nutritivos? Tras a Segunda Guerra Mundial produciuse unha auténtica metamorfose nos sistemas agrarios que afectou de maneira diversa aos distintos territorios. En décadas seguintes, novos eventos de enorme transcendencia política e económica terminaron por cambiar a fisionomía do medio rural en Europa. Algunhas comunidades “optaron” por relegar a súa produción agraria e confiar as súas provisións alimentarias aos mercados globais. O nivel de abandono representou niveis diferentes en función dos territorios; en Galicia, o abandono foi extremo tal como amosa, por exemplo, a invasión dos eucaliptais, plantacións dunha especie exótica nefasta para a biodiversidade, a calidade dos solos, os caudais dos acuíferos e a paisaxe. Unha consecuencia deste abandono é o nivel de cobertura das necesidades alimentarias de orixe vexetal que presenta Galicia, o cal pode cualificarse de minúsculo como habemos comprobar no presente artigo. Os riscos de escaseza de alimentos, principalmente de orixe vexetal, son certos e están causados por unha crise climática que irá a peor, por eventos xeopolíticos como a invasión de Ucraína, e por determinados fenómenos como foi a erupción do volcán Tajogaite (La Palma) en setembro 2021. A isto habemos engadir a sobreexplotación dos solos en moitos territorios e a tendencia a reter produción dalgúns países sobre todo en conxunturas determinadas. Ese abandono da produción agraria local implica un conxunto de efectos negativos, evidentes e directos, sobre a economía, o emprego e mais o medio. De maneira sintética, poderíamos subliñar os seguintes: 1.— Deterioro do rural pola perda das oportunidades que o sector agroalimentario representa para o desenvolvemento local, o que deriva en despoboamento, desarticulación de servizos básicos e falta de investimento en infraestruturas. 2.— Perda de empregos, xa que logo, aumento do desemprego e diminución das rendas no rural. 3.— Aumento na dependencia das importacións de alimentos e vulnerabilidade ante alzas dos prezos. 4.— Fraxilidade fronte a crises alimentarias: Calquera ameaza ás redes de subministro global pode derivar nunha escaseza de alimentos. 5.— Impacto ambiental: as terras abandonadas poden tender á degradación dos ecosistemas e á perda de biodiversidade. Vexamos en detalle a cobertura das nosas necesidades a partir da produción propia de orixe vexetal para ser quen de valorar as consecuencias do abandono que mencionamos nos parágrafos anteriores. As necesidades nutritivas Alén de tendencias de consumo e eleccións persoais, unha alimentación variada e completa debe incluír unha serie coñecida de ingredientes: —Carbohidratos: preferiblemente carbohidratos complexos, como grans enteiros, froitas, verduras e legumes. —Proteínas: as fontes saudables de proteínas inclúen carnes magras, peixes, aves, ovos, produtos lácteos, legumes e froitos secos. —Graxas: idealmente, graxas saudables procedentes do peixe, aguacate, froitos secos e aceites vexetais. —Vitaminas e minerais: atópanse comunmente en froitas e verduras, así como nos aceites vexetais e cereais. —Fibra: presentes novamente en froitas, verduras, legumes, grans enteiros e froitos secos. Se repasamos esta lista básica, conviremos na conclusión, por outra parte bastante previsible, de que cereais, froitas, verduras, legumes, froitos secos e aceites deben representar a parte esencial da alimentación dunha persoa sa. A fin de coñecer o consumo en Galicia de cada unha desas familias alimentarias, consultamos as recomendacións da Organización Mundial da Saúde (OMS) e observamos uns valores diarios por persoa. O intervalo dos valores obedece a variables como idade, xénero, peso e actividade física. A partir dos consumos diarios da táboa anterior, obtemos facilmente o nivel de demanda anual por cada familia alimentaria que se debe esperar en Galicia atendendo á súa poboación residente. Isto daríanos as seguintes cifras de demanda anual en alimentación de orixe vexetal medida en toneladas. Cada familia alimentaria conta con múltiples produtos, cada un con características específicas. A maior variedade de consumo, mellor cobertura das necesidades produtivas. Por iso, a cuestión da autonomía alimentaria non é só unha cuestión de cantidades senón tamén, e especialmente, de variedades. E aí radica, como veremos, outra das eivas importantes da produción agraria de Galicia. A produción agraria por familias Sabemos que os mercados non son estancos. O artigo non propón, evidentemente, aplicar unha solución autárquica ao agro galego senón valorar a súa capacidade para cubrir as necesidades alimentarias por parte da produción local. Pártese, xa que logo, dun efecto neutro teórico de importacións e exportacións. Xogamos coa hipótese de que a produción que se dedique aos mercados exteriores (España, Europa, o mundo) ha ser, cando menos, equivalente aos produtos que chegan do exterior, o cal garantiría a cobertura das necesidades mantendo o nivel de riqueza do país. Este exercicio carecería de sentido nos territorios con condicións complicadas para a actividade agraria. Por fortuna, as condicións climáticas, edáficas e de auga de Galicia permiten que no país se poida dar practicamente calquera cultivo cunhas poucas excepcións non salientables. Este feito, que permitiría deseñar unha estratexia de soberanía –ou cando menos autonomía– alimentaria, fai máis grave o abandono das últimas décadas, e máis determinante unha toma de posición política para a recuperación urxente dos cultivos. Vexamos o que nos contan os números utilizando como fonte principal a Análise provincial de superficie, rendemento e produción 2022 do Ministerio de Agricultura, Pesca e Alimentación. —Cereais: O principal destino dos cereais é a alimentación animal –ao redor do 80%–; entre un 12 e un 15% destínase á alimentación humana e o resto á industria. En Galicia, o principal cereal cultivado é o millo forraxeiro –para o gando–, a moita distancia do resto. Se tomamos o conxunto do cultivo de trigo, centeo e millo en gran, en Galicia en 2022 producíronse 150,9 mil toneladas de cereal das cales 108.000 corresponden a millo. Esta contía suporía o 1,4% dos más de 10 millóns da produción española (e iso sen sumar a cebada) e arredor dun 47% teórico de cobertura das necesidades alimentarias. — Froitas frescas: O informe do MAPA considera 24 froitas frescas que, segundo entendemos, poden cultivarse en Galicia (no cómputo non incluímos o plátano, por exemplo). A súa produción en España en 2022 andou preto dos 11 millóns de toneladas; delas, apenas 168.000 en Galicia, un 1,6%. Os únicos tres produtos cunha produción apreciable en Galicia son a mazá, a pera e o kiwi. No resto de 21 froitas frescas, a cifra de produción é raquítica ou nula. —Hortalizas: O informe do MAPA inclúe 24 produtos hortícolas. A suma da súa produción en España en 2022 elévase aos 11,4 millóns de toneladas. O volume de Galicia neses produtos é de 321.000 toneladas, un 2,8% do total español. O 86% da produción concéntrase en cinco produtos (tomate, grelo, pemento, col e cebola); en 12 produtos, a produción é cero ou minúscula. —Legumes: O cultivo de legumes en Galicia practicamente se reduce aos feixóns cuxa produción acadou preto de 50.000 toneladas en 2022. Noutros cultivos como chícharo, xudías, soia ou garavanzo a produción é insignificante. Xa que logo, a cobertura da demanda estimada total de legumes sitúase por baixo do 25% e concentrada exclusivamente nun produto. —Froitos secos: Contemplamos neste capítulo as améndoas, as abelás, as noces, as castañas e os pistachos. España produce unhas 465.000 toneladas de froitos secos, principalmente améndoa. Galicia amosa unha posición de dominio total na castaña, da que produciu en 2022 arredor de 160.000 toneladas. Tamén produciu 2,5 mil toneladas de noces. A elevada cifra de produción de castaña non pode tapar as carencias en calquera dos outros froitos secos contemplados. —Oliveira. A situación do cultivo de oliveiras en Galicia é especialmente penosa (ver gráfica). Hai bisbarras óptimas para a explotación da oliva de almazara e variedades autóctonas de gran valor. Porén, a produción é ridícula, apenas 350 toneladas (arredor do 1% da demanda estimada) fronte ás 361.000 de Castela A Mancha (1.000 veces a produción de Galicia), 242.000 de Estremadura, 73.000 de Cataluña ou 20.000 de Navarra, por exemplo. Conclusións O contraste entre necesidades alimentarias de orixe vexetal e a produción agraria en Galicia destapa importantes carencias que se condensan no cadro adxunto, o cal identifica os produtos onde é posible medrar a produción de xeito notable e aqueles cuxa explotación resulta necesario emprender. Obviamente, cada cultivo ten os seus requisitos para unha mellor explotación, o que implica que será máis ou menos acaído en función das distintas condicións xeográficas, climáticas e biolóxicas de cada zona. Poñer en marcha un proxecto da envergadura que supón retomar o encetar a produción de tal variedade de cultivos esixe a unión de vontades moi diversas e, sobre todo, a coordinación e a mobilización de todos os axentes implicados, que son moitos. Esixe tamén dotarse dun mecanismo máis áxil e determinante do aplicado ata agora a partir da Lei de Recuperación das Terras Agrarias. Finalmente, aínda que de ningún xeito menos importante, esixe outrosí encarar con decisión un proceso de substitución de eucaliptais por cultivos forestais e agrarios destinados ao consumo humano. A dimensión do artigo non me permite entrar no detalle deste Plan imprescindible para fortalecer en Galicia a capacidade de xerar produto vexetal destinado á alimentación.