O regreso dos restos de Castelao revive na cámara de Xan Carballa 40 anos despois

O 7 de xaneiro de 1950 falecía, no hospital do Centro Galego de Bos Aires, Afonso Daniel Rodríguez Castelao. A Dirección General de Prensa do Goberno de España deixou claro que o pai do nacionalismo galego moderno era unha persoa non grata para o réxime franquista, facendo circular unhas instrucións á prensa do momento mediante as cales se advertía que "a noticia da súa morte darase en páxinas interiores e a unha columna; caso de insertar fotografía, esta non deberá ser de ningún acto político". Igualmente se avisaba de que só se podería eloxiar ao finado como "humorista literato e caricaturista" e que de mencionar a súa actividade política dirías dela que "foi errada, e que se espera da misericordia de Deus o perdón dos seus pecados". Á hora de mencionar a súa obra, non se podería facer referencia ningunha a Sempre en Galiza nin aos seus albumes de debuxos da guerra. Tras a morte de Franco, a cuestión da volta á Galiza dos restos de Castelao, enterrados no cemiterio bonaerense de La Chacarita, comezou a tomar forma. Mais non foi até 1984 cando o tema chegou até o Parlamento galego da man de Camilo Nogueira, naquela altura deputado de Esquerda Galega. O daquela presidente da Xunta de Galiza, Xerardo Fernández Albor, significouse naquel labor de repatriación, pero as cousas non saíron exactamente como estaba previsto. A derradeira lección de Castelao O contexto "É necesario coñecer o contexto", explica Xan Carballa a Nós Diario. "En 1977 retornara Josep Tarradellas, presidente da Generalitat exiliado en Francia. En 1979 foi Jesús María Leizaola, presidente do goberno vasco exiliado en Baiona, quen volveu a Euskadi. O dos restos de Castelao era o único regreso galego con tanta carga política pública". Carballa inaugurou esta quinta feira a exposición Castelao: o retorno a Galicia, 1984, no Museo de Pontevedra, 52 fotografías realizadas naquel 28 de xuño para o semanario A Nosa Terra que dan conta do sucedido nas cinco horas que seguiron á chegada dos restos de Castelao de Lavacolla. "As circunstancias marcaban o paso", lembra Carballa. "Por unha parte comezaba a camiñar un réxime autonómico que xustificaba politicamente que o momento da continuidade podía ter chegado. Pola outra, no restaurado Parlamento galego creárase unha situación inédita e que non volvería repetirse en todo o tempo democrático: case un ano despois de conformarse legalmente, tres dos catro deputados nacionalistas -os elixidos pola coalición formada por BNPG e PSG, Lois Diéguez, Bautista Álvarez e Claudio López Garrido- eran expulsados por non xurar retroactivamente a Constitución. A maiores, outra contradición estaba servida, xa que foi outro deputado nacionalista quen presentou no Parlamento a proposta de regreso do corpo de Castelao. Nos meses previos, este debate foi intenso e público, tamén na prensa, e nós mesmos, nas páxinas de A Nosa Terra, reflexámolo". A cultura galega volve do exilio: Castelao A "batalla de Bonaval" O día do regreso dos restos comezou cunha ameaza de bomba que retivo o avión que os trasladaba durante dúas horas. Xa en Bonaval e tras outros incidentes menores, milleiros de manifestantes contrarios á manipulación do patrimonio ideolóxico de Castelao que, ao seu xuízo, supuña a cerimonia de devolución, rebordaron os valos de protección, ao que a Policía e a Garda Civil responderon cunha carga que deixou ducias de feridos e persoas que requiriron atención médica. As imaxes, co acompañamento da valente narración da xornalista Tareixa Navaza, chegarían a milleiros de galegos, retransmitidas en directo por TVE. "Eu levaba a emoción, pero, ao mesmo tempo, tamén a responsabilidade de ter que cubrir informativamente aquilo", di Carballa. "O que pasou, todo, esta nestas fotografías de Carballa", declara Enrique Acuña, comisario da mostra. "Eu creo que podemos afirmar que todo intentou facerse ben e ao xeito. Que se axustaron os cerimoniais até o último momento. Mais malia todo, tal e como diagnosticara a conta doutra cuestión un asisado político galego: pasou o que pasou..." "O que se mostra nesta exposición son só cinco horas de imaxes, pero sempre convirá debater, xa coa perspectiva de catro décadas, as múltiples sensibilidades que se concentraban naquela tarde de verán, que se tiña feito coincidir, con bo criterio, co día no que en 1936 a Galiza referendara masivamente o seu primeiro Estatuto de Autonomía", reflexiona Xan Carballa. As fotografías realizadas, restauradas para esta mostra, expóñense como unha gran crónica visual que narra tanto os intentos por parte das autoridades da Xunta da Galiza de preparar un protocolo para os actos de benvida que se correspondesen coa importancia da figura histórica de Castelao, como os incidentes que se viviron ese día. Pero tamén dá conta do canon do fotoxornalismo da época. "O que se mostra son unha serie de planos secuencias, case propios da cinematografía, que nesta mostra se articulan por medio dos fotogramas que capturou Carballa e que, se hoxe algúns nos semellan como escenas impropias, só podemos dicir, catro décadas despois, que xa son Historia con maiúsculas. A nosa Historia", afirma Acuña. O comisario da exposición e gran coñecedor da historia da fotografía galega engade que "aquí se ve o valor da fotografía documental -e a capacidade do Xan Carballa- para narrar un día, o do retorno de Castelao á Galiza, desde unha óptica que o relaciona co canon imperante, e aínda en emerxencia, daquel fotoxornalismo galego, sempre e branco en negro, que, como no resto do Estado, asentara tras a recuperación das liberdades de opinión e prensa". Acuña apunta ao Museo de Pontevedra como un pioneiro en introducir a fotografía nas salas de exposición destas institucións. "Pero faltáballe un chanzo máis., o de mostrar aquel xornalismo fotográfico dos anos da Transición e do asentamento das liberdades democráticas. Un fotoxornalismo que é preciso salvagardar para que non sexa vítima dunha destrución ou dilapidación semellante ao que sufriu o de décadas anteriores. Espero que esta mostra de Xan Carballa sexa tamén unha chamada de atención sobre o estado deste patrimonio fotográfico histórico e tamén da necesidade institucional de preservalo e conservalo. Miguel Anxo Seixas: "Castelao era un político, fronte a outros que eran uns intelectuais"