Ramón Mariño repasa a historia do fanzine e da cultura do 'Do it yourself'

Feitos desde as marxes, con poucos medios pero cunha indomábel vontade de comunicar. Os fanzines pertencen a un mundo afastado das canles máis ortodoxas polas que se move a cultura, mais levan décadas sendo voceiros de tendencias que, case sempre, acaban por emerxer tarde ou máis cedo no mainstream. Ramón Mariño Fernández rematou a que é a primeira tese de doutoramento do Estado cos fanzines como obxecto de estudo e vén de publicar Fanzines en Galiza. Unha breve e intensa historia da autoedición galega (Laiovento), unha obra na que repasa a historia deste tipo de publicacións e na que sinala as características concretas que singularizan as do noso país. A obra xorde desa tese, codirixida por Luís Álvarez Pousa na Facultade de Ciencias da Comunicación e por Xosé Luís Barreiro na de Ciencias Políticas da Universidade de Santiago, e tiña como fin demostrar que os fanzines funcionan como "plataformas de expresión social, política e cultural". "Levoume un tempo, debido a que daquela non había moita bibliografía nin en galego nin en castelán. A maioría dos estudos eran en inglés. Había algunha tradución desde o inglés ao castelán, pero eran de libros dos anos 80 e 90. Na actualidade xa se están encontrando algúns libros máis recentes pero non é un campo de estudo moi traballado", explica Mariño en conversa con Nós Diario. Ese obxectivo de mostrar a carga política do fanzine levouno a centrar o seu estudo nos anos en que Manuel Fraga Iribarne foi presidente da Xunta (1990-2005). "Naquela época, había fanzines que se movían moito no medio de circuítos moi activos, como por exemplo os antimilitaristas, os obxectores de conciencia, os que se opuñan ao servizo militar obrigatorio. E tamén os que se movían en ámbitos ideolóxicos como o anarquismo. Estes fanzines reflectían algunhas cousas que se esqueceran socialmente como a igualdade entre os sexos, ou as reivindicacións da comunidade LGBT+. No mundo da música, sobre todo, no que chamabamos música alternativa, si se falaba de igualdade, pero a maioría dos grupos eran masculinos e con actitudes que distaban moito de levar á práctica esa igualdade. O nacemento do movemento Riot Grrrl nos Estados Unidos, tivo o seu reflexo na Galiza, onde axiña xurdiron grupos de hardcore e de punk case ou enteiramente formados por mulleres, cunha clara orientación feminista". Entre o underground e a primeira liña política: o punk elegante de Chichi Campos mostra as súas estampas no Día da Ilustración Un país no mundo Mariño fai fincapé neses contactos coas contraculturas doutras latitudes porque quere partillar a idea de que "máis alá do uso da lingua que, loxicamente, é a característica máis definitoria do fanzine galego, as temáticas e os formatos teñen moito en común cos movementos ideolóxicos, coas vangardas artísticas e coas tendencias que xurdían noutras partes do mundo. Mesmo era habitual que se tecesen redes de colaboración con outros territorios. A Galiza non era, nin moito menos, un país illado". Os vínculos políticos aparecen na década de 1970, cando nace o neoliberalismo de Margaret Thatcher e como reacción, xorde o punk, o movemento okupa e a filosofía Do it yourself. "O fanzine, en realidade, representa xustamente iso, faino ti mesmo. Se non podemos saír nos grandes medios, organizaremos nós os nosos propios medios para expresarnos". Ese enfoque permítelle a Mariño rastrexar precedentes políticos como os Prospectos parroquianos que o artista Loquis elaboraba cunha vietnamita no Lugo de finais dos anos 60, ou os pasquíns e pequenas revistas informativas que apareceron no ronsel das protestas estudantís -en Santiago- e obreiras -en Vigo e Ferrol- ou publicacións como Terra e Tempo, voceiro da UPG. "Terra e Tempo era unha publicación clandestina, clandestinísima, feita na propia ditadura, e claro, tiña que buscar unhas canles de distribución distintas ás habituais para a prensa, facíase sen ánimo de lucro... Son precisamente as características que definen un fanzine". Peter Bagge: "Fales do que fales ou debuxes do que debuxes sempre vai haber alguén que se sinta ofendido" Arte e política Na década de 1980, coa chegada da movida cultural, aparecen fanzines máis volcados cara ás vangardas artísticas. "Publicacións como Valium10, Uso externo, Barsowia, Xofre... son plataformas de lanzamento de artistas hoxe tan recoñecidos como Das Pastoras, Miguelanxo Prado, Emma Ríos, Xoán Piñón, David Rubín ou Fausto Isorna, entre outros moitos. Falei cun creador, Cristian Caruncho, que o primeiro consello que recibiu dos artistas de cómic máis consolidados da Galiza foi que fixese un fanzine co seu material para darse a coñecer en sociedade". Aínda así, estas cabeceiras nunca esquecían introducir algún contido político. "A xente pensa nos fanzines como unhas publicacións cun público moi limitado, e pode que a maior parte das veces sexa así. Pero iso non significa que os seus contidos non teñan repercusión: en máis dunha ocasión, houbo autoridades que se viron na obriga de chamar á orde aos autores dalgúns destes fanzines". Así, Mariño conta, por exemplo, como o alcalde de Lalín, José Crespo, recriminou aos editores de As cousas claras que reconverteran o lema oficial "Lalín pola cultura" en "Lalín pouca cultura". Ou lembra que foi nun fanzine onde se publicou a primeira reportaxe sobre as mulleres que cosían prendas para Zara na súa casa, cobrando en negro. Colectivo Barullo: "O fanzine leva no seu ADN a heteroxeneidade" Desde o rural Na Galiza, ademais, dáse un movemento moi potente en zonas non urbanas, en vilas e núcleos de poboación máis achegados ao rural. "Desde cidades como Vigo e A Coruña, que foron grandes irradiadoras, houbo un transvase de ideas que foron tomadas pola xente nova para crear publicacións que defendían o medio ambiente ou a conservación do patrimonio cultural, artístico e natural, mesturando estes contidos con outros relacionados coa creación, sobre todo coa música. "Houbo publicacións interesantísimas como Eche o demo, de Redondela, que realizaba un labor de defensa do patrimonio moi potente e que tamén tiveron que aturar algunhas advertencias desde o poder. Son cabeceiras que demostran que había xente nova que quería seguir vivindo no rural pero, ao tempo, cambiar as condicións de vida, mostrar que se podía vivir doutra maneira no mesmo lugar". Vaia vaia: fanzines e autoedición danse cita en Lugo no seu primeiro encontro Un estudo completo do xénero O libro de Ramón Mariño repasa a evolución deste tipo de publicacións ao redor de todo o mundo, definindo as súas características e elabora unha tentativa de cronoloxía das cabeceiras que se deron na Galiza, malia que, ao tempo, recoñece que este é un campo no que aínda queda moito por estudar. Ademais, describe os cambios que se deron tras a aparición de Internet e revisa algunhas das tendencias que se dan no presente no mundo da autoedición.