Toponimia galega, etimoloxías e curiosidades

A toponimia é unha rama da onomástica que estuda a orixe e o significado dos nomes de lugar, os topónimos. Estes poden ser maiores (macrotopónimos), que se caracterizan por estaren habitados, como un concello; e os menores (microtopónimos), que se caracterizan por estaren deshabitados, como un monte. Hai topónimos que poden referirse a diferentes elementos: ao relevo dunha zona xeográfica (orónimo), como por exemplo O Seixo, Campo Lameiro e Barral; á auga (hidrónimo), como Ribadeo, Insua e Fontán; á vexetación (fitotopónimo), como Ameneiro, Moreira e Maceira; aos animais (zootopónimos), como As Pombas, Boipardo e Abelleira; á relixión, como A Igrexa, A Ermida e Aguasantas; a actividades económicas, como por exemplo Prado, Muíño e Bouzas; ás rutas de comunicación, como Carreira; ao hábitat humano, como Vigo e Vilar; e aos nomes de persoas (antropónimos), como Ribarteme ou Mondariz. Pero tamén hai topónimos cuxo significado non coincide co lugar. Estes son os topónimos de posesores, como por exemplo Álvare; os topónimos eco, como por exemplo O Exipto e Baiona; e os topónimos replicantes, que se adoitan formar a partir doutro topónimo, pode ser que un sitio se chame Filgueiroa e que non haxa abundancia de fentos. Se cadra, uns habitantes de Filgueira decidiron construír alí un grupiño de casas. Despois desta breve introdución teórica -que vai axudar a entender os datos que serán expostos a posteriori- póñense sobre a mesa as explicacións de Fernando Cabeza Quiles e de Gonzalo Navaza. Ambos os dous levan dedicando décadas ao traballo toponímico galego e ofrecen estes datos para partillalos con Sermos Galiza para así ser conscientes da importancia da toponimia galega xa que, como ben di o profesor Navaza, "aporta moita información rica en datos historiográficos". Un pouco de "clase" En declaracións a Sermos Galiza, o profesor Navaza explica o significado de sufixos e terminacións que son moi frecuentes na toponimia galega: Moitos deles teñen un valor diminutivo, tal como é o caso do sufixo '-ela', ou '-elo' en masculino. Por exemplo, A Portela significa unha 'porta pequena' e Agrelo, un 'agro pequeno'. Outro sufixo con valor diminutivo é a terminación latina -ola, que deu tres resultados no galego segundo a fala da zona. No bloque oriental e central a terminación é '-oá', como por exemplo en Cabreiroá, que é un diminutivo de Cabreira. No suroeste, o sufixo reduciuse a '-ó'. Por exemplo, un diminutivo de Pereira en Vigo non é Pereiroá, senón Pereiró. Nas demais zonas, a terminación é '-oa'. Entón, Nogueiroa, Figueiroa e Filgueiroa son diminutivos de Nogueira, Figueira e Filgueira, respectivamente. No castelán tamén existe esta terminación pero evolucionou a '-uela', sufixo que se pode apreciar no nome de Venezuela, que significa 'Venecia pequena'. Tamén é certo que moitos destes sufixos tan só fan referencia a outro topónimo, como se evidenciou con anterioridade, e ao mellor non coinciden coa realidade física do lugar. Outro exemplo de replicante é O Val de Tielas, que ten como referente o río Tea; así como Tamarela é replicante do río Tambre. Os sufixos '-ido' e '-edo' (e os seus femininos '-ida', '-ide', '-eda') son colectivos referidos frecuentemente a fitotopónimos. Canido debe ser un sitio con moitas canas, Biduído con moitos bidueiros e Carballido con moitos carballos. O sufixo -on adoita denominar afluentes de ríos. Segundo Navaza, "o concello de Avión non creo que teña un aeroporto ou algo polo estilo, senón que máis ben é un derivado de Avia, o seu río". Do mesmo modo, como ben di Navaza, Dozón "é derivado do río Deza". Agora ben, o sufixo '-on' non é exclusivo da hidrotoponimia galega, senón que tamén está presente noutras áreas peninsulares como por exemplo en Arlanzón, en Burgos. A terminación '-iz', tamén frecuente no territorio galego, é unha marca de xenitivo do latín que remonta a nomes persoais xermánicos. Entón, as vilas Allariz, Mondariz e Guitiriz serían as propiedades respectivas de tres individuos chamados Aliaricus, Mundericus e Witiricus. Alén da presenza latina, o árabe tamén penetrou no galego e, por ende, na toponimia, como así o exemplifica o concello de Alfoz, cuxo significado do termo árabe é 'territorio non urbano dunha vila ou os arredores dun núcleo habitado'. A pesar da semellanza, non ten nada que ver con Foz, que é palabra de orixe latina. Arte etimolóxica "Penso que non me equivoco se afirmo que todos escoitamos con anterioridade que Compostela (tanto o Compostela da capital como o berciano castelanizado Compostilla, próximo á cidade de Ponferrada) significa "campo das estrelas" do suposto campus stellae, non si? E tamén logo fomos informados de que eran explicacións incertas que se espallaran rapidamente entre nós", pon de manifesto o profesor Fernando Cabeza Quiles. "Aínda así, deixo a súa explicación brevemente. O -'ela' de 'Compostela' é diminutivo de compositum, que significa 'a poboación ben composta, ben feita'. Entón, o seu significado é 'a ben feitiña", afirma. Outra pseudoexplicación sen base científica que tamén se espallou rapidamente foi a de Nigrán. O seu nome explicábase dicindo que houbera unha tempada moi mala de colleita no lugar na que non había 'nin gran', de aí o nome. Non obstante, Cabeza Quiles afirma que Nigrán é un topónimo de posesor (como o de Mondariz, Guitiriz e Allariz anteriormente citados) que neste caso fai referencia a un destes propietarios da terra de época medieval chamado Niger, ‘negro’, a través dunha forma adxectivada Nigrana, ‘a vila, no sentido de granxa ou de grande explotación agrícola, dunha persoa chamada Niger. Lalín tamén foi explicado desde unha perspectiva popular: o seu nome aclárase como a suma de la- (la da ovella) e de -lin (de liño). Porén, segundo o profesor Navaza, o seu nome vén de Lalino, un colono do Conde de Deza que tivo ao seu cargo as terras nas que, posteriormente, no ano 980, se construíu o mosteiro de San Martiño de Lalín de Arriba. Á parte destes tres, Cabeza Quiles apunta outro caso de etimoloxía popular que é o do topónimo Pontecesures, explicado como ‘a ponte do César’ ou ‘a ponte mandada construír por César’. "En realidade, o nome de lugar Cesures, moito máis tarde convertido en Pontecesures, fai referencia á 'cesura, costa, corte ou desnivel de terreo' sobre o que se asentou a antiga parroquia e aldea de Requeixo, onde naceu o topónimo Cesures", afirma o profesor. Gatomorto, Lobomorto, Mouromorto e Boimorto Os dous profesores están de acordo en que tanto Gatomorto como Lobomorto son zootopónimos referidos, tal como parece, aos animais que citan: lobos e gatos mortos (gatos bravos, extinguidos hai poucos anos). Porén, os de Mouromorto e Boimorto poidan que non signifiquen o que aparentan. Por unha parte, Mouromorto pode estar relacionado con algún xacemento arqueolóxico da época megalítica ou castrexa, onde, segundo o folclore popular, viviron os lendarios mouros. Por outra parte, a etimoloxía de Boimorto é controvertida. Entre os estudosos está difundida a sospeita de que quizais o primeiro elemento, "boi-", podería ser unha alteración doutra palabra, ben dalgún termo de orixe prerromana, ben do latín vadu que significa ‘vao, porto de río, lugar por onde se pode atravesar unha corrente fluvial’ (como en Baamorto, en Lemos, que se rexistra en latín como Vado mortuo na documentación medieval de Samos). Porén, como asegura Cabeza Quiles, "esta conxectura tropeza co inconveniente de que polos dous lugares galegos non pasa ningún río importante". A relación entre O Boi e o mar Segundo Navaza, os rexistros históricos do nome mostran que hai mil anos que xa se interpretaba como un composto do substantivo 'boi' (o animal) e o adxectivo 'morto'. "É probábel que fose ese o significado orixinario, motivado por algún feito anecdótico ou pola semellanza duns penedos, ou doutro elemento do relevo, a un boi deitado", manifesta o profesor. Isto concorda co que Cabeza Quiles di: "Visitei varias zonas de costa chamadas O Boi e decateime que en todas había pedras marítimas que recordaban, en maior ou menor medida, a forma dun boi". Caso, entre outros, dunha pedra mariña da praia carballesa de Razo, chamada A Pedra (do) Boi, A Punta do Boi, en Camariñas, debe o seu nome por estar situada a carón do Boi, nome doutra pedra así chamada moi batida polo mar, que puido ser a causante do naufraxio do buque-escola inglés Serpent. Cabeza Quiles afirma que os topónimos que indican presenza megalítica son microtopónimos porque non nomean lugares poboados. Algúns deles son A Pedra da Arca, A Arca da Piosa, A Arquiña de Vilaseco e O Chan da Arquiña, entre outros. Todos nomean dolmens -e non embarcacións- chamados ‘arca’ no argot popular pola certa semellanza do armazón de pedra desta clase de monumentos megalíticos coas arcas domésticas que os campesiños terían nas súas vivendas. Outros son os da Casa dos Mouros, A Pedra da Moura, Fornelos de Montes, A Fornela dos Mouros (Fornelos e Fornela pola certa semellanza cun forno que teñen os dolmens) e A Casa dos Mouros, todos referidos aos lendarios habitantes ou construtores destas tumbas prehistóricas, nun caso parecido ao do devandito topónimo Mouromorto. Ao túmulo de terra que cubría as antas ou dolmens refírese A Mámoa, topónimo moi repetido na Galiza, proveniente da palabra latina mammula, diminutivo, seguramente agarimoso, de mamma, pola "semellanza da redondez do túmulo funerario, que orixinalmente cubría o dolmen propiamente dito, coa mama feminina", sinala Cabeza Quiles. Fóra da Galiza Cabeza Quiles tamén aporta os seus coñecementos sobre a toponimia fóra do territorio da Galiza. Porén, só hai topónimos en castelán referidos ao pobo galego. "Los Gallegos, Gallegos, Villagallegos, San Felices de los Gallegos e Galleguitos son produto da obriga secular que tiveron os galegos de emigrar. Nas Alpujarras granadinas (froito dunha repoboación con galegos que a coroa de Castela fixo no século XVI, despois da expulsión dos mouriscos) hai un Monte de los Gallegos, no termo municipal de Órjiva, Peña Gallego, que sería nun principio Peña del Gallego. Loma de Puga, referido a un galego da repoboación de apelido Puga, e Pico de la Laguna de Bolaños, en alusión a "outro sufrido galego daquela dura repoboación nas abruptas Alpujarras apelidado Bolaño", menciona o investigador. "En contra do que se pensaba, os topónimos alpuxarreños con ditongo decrecente Poqueira, Pampaneira, Capileira ou Chumpaneira, malia a súa aparente fasquía galega, foron creados polos mozárabes, os cristiáns que vivían en territorio musulmán, que falaban un castelán que coincidía co noso idioma nalgúns aspectos, como no caso dos citados ditongos", apunta Cabeza Quiles. Se os topónimos referidos ás galegas e aos galegos da repoboación alpuxarreña son escasos, non sucede o mesmo cos apelidos que levan na provincia de Granada os descendentes daqueles galegos; algúns deles son os citados Puga e Bolaño(s), Gallego, Gallegos, Chamorro, Rivas, Samos, Pereira, Rega, Loureiro, Coello, Lemos, Figueroa, Abelenda, Abuín, Vilela, etc.