O Seminario de Estudos Galegos e o seu compromiso político

Abordar a significación política do Seminario de Estudos Galegos (SEG) na Galiza do seu tempo implica, antes de máis, lembrar como o noso país estaba nun pleno proceso de construción nacional no primeiro terzo do pasado século XX. Un proceso no marco do cal se impulsou desde o galeguismo a creación da (Real) Academia Galega, que nacería no ano 1906, co apoio decisivo da colectividade galega emigrada, con Manuel Curros Enríquez e Xosé Fontenla Leal como principais animadores alén mar, e coa figura do historiador Manuel M. Murguía como máximo expoñente no país, asumindo a presidencia da institución; proceso diante do que o nacionalismo, após outras experiencias, vertebraríase nas Irmandades da Fala a partir de 1916, realidade excelentemente estudada por Justo Beramendi (2007) e por Emilio X. Ínsua (2016). Activismo político entre a mocidade Desde o ámbito científico, debemos referir como no ano 1919 Antón Lousada Diéguez, catedrático de Filosofía no ensino secundario, crearía en Pontevedra a Xuntanza de Estudos e Investigacións Históricas e Arqueolóxicas. Unha efémera, mais exemplar e produtiva, iniciativa coa que aquel dirixente das Irmandades da Fala contaxiou o interese pola investigación histórica e arqueolóxica ao seu alumnado pontevedrés, como forma de introducir no galeguismo ao seu estudantado. Parello ao esforzo organizativo realizado polo nacionalismo galego naquela altura, desde as Irmandades realizaríase un traballo de axitación social en favor da oficialización do idioma propio da Galiza, así como concienciando a poboación galega da necesidade de dotar ao país dunha Autonomía o máis ampla posíbel, alicerzada nun parlamento de noso (tal e como se podía ler no manifesto aprobado na "Asambreia Nazonalista de Lugo" de 1918). Dito o cal, desde as Irmandades da Fala criticaríase á Universidade compostelá por non exercer ao servizo do desenvolvemento do país en clave nacional, realidade evidenciada na ausencia do idioma galego nas súas aulas -co que iso implicaba, tanto simbolicamente, como de facto na formación de futuros profesionais-, ficando ausente calquera contido referido á Galiza, xa fose historia, xeografía, economía, literatura ou xeoloxía... Isto non implicaba que non houbera profesorado de sensibilidade e militancia galeguista naquela Universidade, como veremos a seguir. Nesta orde de cousas, ao carecer o país dunha institución científica de ámbito nacional que centrara a súa atención no estudo de todas as dimensións desde as que estudar e analizar Galiza, de cara á súa mellora e progreso, o nacionalismo galego comezou a alentar a creación dunha entidade que cubrira aquela grave ausencia. Entre unha parte selecta do estudantado universitario galego medraban naquela altura as inquedanzas galeguistas, arredor das proclamas das Irmandades da Fala. Esas inquedanzas irían tomando corpo grazas ao proselitismo de profesorado como o catedrático Salvador Cabeza de León, docente da Facultade de Dereito da Universidade de Santiago de Compostela; e Armando Cotarelo Valledor, catedrático de Lingua e Literatura española da mesma Universidade (tendo pasado algúns deses estudantes polas aulas, de ensino secundario, do catedrático Antón Lousada Diéguez). A creación do SEG, ciencia ao servizo da nación Así, pois, o estudantado que se iría nucleando arredor dese profesorado convocaría unha xuntanza fundacional dun centro de estudos, arredor da realidade galega, o 12 de outubro de 1923. O encontro realizaríase simbolicamente na casa do Castro de Ortoño na que se criara Rosalía de Castro, e á que concorrerían, tras unha camiñada a pé, os alumnos Lois Tobío, Fermín Bouza Brey e Xosé Filgueira Valverde, entre outros. O nome escollido sería "Seminario de Estudos Galegos", segundo proposta do catedrático Armando Cotarelo Valledor, en reunión previa con ese alumnado na súa casa, segundo Lois Tobío ten indicado nas súas memorias (Tobío, 1994). Cotarelo, xustamente, sería o primeiro presidente do Seminario de Estudos Galegos (SEG), mais ao marchar no ano 1925 a Madrid por cuestións académicas, sería substituído daquelas por Salvador Cabeza de León até 1934; sendo sucedido este polo catedrático de ensino secundario Ramón Otero Pedrayo até 1936 (Alfonso Mato, 2001). O 1 de decembro de 1923 desde as páxinas de A Nosa Terra saudaríase ao SEG positivamente desde primeira hora, afirmándose no voceiro das Irmandades da Fala, cando o Seminario apenas viña de nacer, o seguinte: Este Seminario promete ser un centro (...) para o fomento e cultivo non somente da literatura rexional, senon tamén para as cencias históricas e para o desenvolvemento da vida galega nun amplo orde cultural. Ademais de estar presidido por un home cultísimo, de verdadeiro valer e fondamente galeguista, ten entre os seus socios de todas crases o mais frorido da mocedade galega que sinte arder no seu peito o amor ao ideal d'un grorioso rexurdimento da nosa Galicia. Desde as Irmandades da Fala, mesmo, contraporíase o Seminario de Estudos Galegos diante do seu nacemento á (Real) Academia Galega, criticada desde as Irmandades pola súa falta de actividade tras a morte de Murguía no propio ano 1923. Volvendo ás páxinas d'A Nosa Terra, escollemos dous treitos de editoriais, separados apenas por medio ano, que evidencian o indicado (ANT, 1/12/1923; ANT, 1/05/1924): Ogallá que en todal-as cidades galegas se reunisen coa mesma fé e co mesmo ideal todol-os rapaces que valen algo para contribuir co seu esforzo ao adianto rápido da vida (...) científica da rexión, servindo tamén de estímulo e acicate para esa nosa Academia Gallega que tanto podía facer tamén. --- Seguimos con verdadeiro intrés e compracencia a labor meritoria que realiza o Seminario de Estudos Galegos e somentes lamentamos que non se dé aos seus traballos maior expansión dando a conocer no resto de Galicia e mais ainda vendo a inercia da Academia a quen ven a sustituir on extraordinaria vantaxa o Seminario compostelán. A aposta que se facía polo SEG desde a Irmandades da Fala ficaba clara. Unha aposta que tamén se traduciría co tempo nas coordinacións de todas e cada unha das seccións do Seminario. Como ben sabemos, internamente o SEG articularíase primeiro en oito e logo en doce seccións (desde as Ciencias Sociais ás Ciencias Naturais), coordinadas por figuras centrais da intelectualidade galega daquela altura, mais tamén todas figuras de referencia das Irmandades da Fala, primeiro, e logo boa parte destas tamén do Partido Galeguista (Otero Pedrayo, Risco, Cuevillas, Castelao, Xesús Carro, Filgueira Valverde, Lois Tobío ou Luís Iglesias, entre outros, serían responsábeis das diversas seccións daquela entidade científica), creando no marco das mesmas grupos de traballo, onde dar cabida á militancia mellor formada do nacionalismo, e onde mergullar no galeguismo parte do estudantado universitario. Desde a militancia nacionalista galega emigrada tamén se tivo moi claro o que representaba o SEG desde a súa fundación. Até tal punto que en Bos Aires fundaríase unha institución protectora do SEG, que enviaría importantes sumas de diñeiro para axudar á publicación dos "Arquivos" do Seminario, entre outras edicións. Aquela entidade era a Institución Cultural Galega, presidida por Antón Zapata, militante independentista galego da Sociedade Nazonalista Pondal (A Nosa Terra, 1 de maio de 1931). Investigación, divulgación científica e normativización Mais antes de proseguir nesta liña, lembremos como as equipas interdisciplinares de traballo que potenciaría o SEG, das que resultarían traballos de investigación extraordinarios para a época, como Terra de Melide (1933), darían lugar a unha dinámica de investigación que servía para que o nacionalismo galego entrara en contacto en moitas vilas e aldeas con centos de persoas, atraéndoas para o nacionalismo (coa posta en valor da súa realidade cotiá, o patrimonio arqueolóxico ou a forma dialectal da lingua galega que falaban). Parello a esta realidade, facer notar tamén que desde o SEG tamén se realizaría un traballo de divulgación, organizándose conferencias e seminarios, como os "cursillos de Pontevedra", cos que atraer público diverso arredor, entre outros temas, da "economía e a hixiene no rural", a "xeografía galega" ou a "alimentación animal" (ciclo desenvolvido en pleno mes de agosto na cidade do Lérez en 1935). Aliás, desde o SEG tamén se organizarían actividades conxuntas con investigadores de Portugal, dando lugar, por exemplo, a unha Semana Galega no Porto na primavera de 1935, o que tamén afondaba nas relacións políticas que, desde o nacemento das Irmandades da Fala, se buscara coa intelectualidade portuguesa máis sensíbel a unha posíbel unificación de Galiza e Portugal, no marco dunha confederación ibérica de Estados libres. Os intelectuais galeguistas que facían parte do SEG viron publicadas a maior parte das súas investigacións nas páxinas de Nós. Boletín mensual da cultura galega, a modo de adianto das súas pesquisas e libros e como forma, tamén, de divulgar en síntese os seus estudos. Destacarían as investigacións referidas á Prehistoria, ao mundo castrexo, ao patrimonio etnográfico ou á lingua e literatura da Galiza ou a economía galega. Esas publicacións escribiríanse desde finais de 1933 na normativa lingüística que viña de aprobar o 15 de outubro daquel ano a sección de Filoloxía do SEG, as denominadas "normas pra a unificazón do idioma galego". Unha norma que desde as Irmandades da Fala se incentivara desde o seu nacemento e que logo desde o Partido Galeguista se impulsaría (no marco da loita pola Autonomía da Galiza, na que oficializar o idioma propio do país). Desde o PG aplaudiríase esta iniciativa do SEG, con todo o que politicamente implicaba aquela normativa. Esas normas, de feito, pasaron a se usar polo PG, o que implicaba que todas as colaboracións de A Nosa Terra terían que pasar polo filtro daquela normativa (A Nosa Terra, 30 de xuño de 1934). O SEG e a loita pola Autonomía de Galiza O SEG e os seus e as súas integrantes participarían do proceso en favor da Autonomía política de Galiza. A maiores de participaren dos debates precedentes ao tempo republicano (censurados na prensa pola ditadura de M. Primo de Rivera, entre setembro de 1923 e inicios de 1930...), os integrantes das Irmandades da Fala traballarían tamén arreo naquel proceso de emancipación nacional (con intensidades distintas e, mesmo, perspectivas diferentes). O segundo presidente do SEG, o catedrático Salvador Cabeza de León foi, mesmo, o presidente da comisión redactora do Estatuto de Autonomía a aprobar pola Asemblea de Concellos de Galiza Pro-Estatuto de decembro de 1932. Mais o principal contributo do SEG en favor da Autonomía galega sería a publicación do caderno, elaborado pola sección de Ciencias Sociais, Xurídicas e Económicas do Seminario, baixo o título de Anteproyeito de Estatuto da Galiza. Publicado en maio de 1931, días despois da proclamación da II República española, aquel documento era autoría de Alexandre Bóveda, Lois Tobío, Ricardo Carvalho Calero, Valentín Paz Andrade e Vicente Risco. Desde as páxinas de A Nosa Terra recibiríase o 1 de outubro de 1931 a devandita publicación do seguinte modo: O Seminario de Estudos Galegos pubricou un folleto onte ademais do seu proieito de Estatuto de Galicia demóstrase co'a contundencia dos números como Galicia pode e debe rexirse autonomamente. (...) desmostran os autores do traballo que Galicia é acreedora do Estado hespañol de varios milloes (sic) de pesetas e que a nosa terra rexida por si mesma pode ser un país próspero e rico. Un pormenorizado estudo económico que fora elaborado por Alexandre Bóveda, director da sección de contabilidade da delegación de Pontevedra da Facenda española (Diéguez, 2015); e que causara alta no SEG o 20 de outubro de 1928, segundo o seu carné de socio, asinado por Sebastián González García Paz, como secretario, e por Salvador Cabeza de León, como presidente da institución. Aquel estudo económico sería central para alicerzar o proxecto político soberanista do galeguismo, evidenciando como era viábel unha Galiza que erguera un sistema xurídico-político-administrativo de noso, dado que Bóveda demostraba que o noso país achegaba ás arcas do Estado case 10 millóns de pesetas máis que o que o Estado invertía na Galiza (incluíndose os salarios, así como a construción e reparación de infraestruturas públicas). A partir da síntese dese interesantísimo estudo económico de Alexandre Bóveda, arredor do que coñecemos como balanzas fiscais, o SEG presentaba unha proposta de Estatuto de Autonomía vertebrada en 7 títulos e 41 artigos, afirmándose no inicio do primeiro título o que segue: "A Galiza é un Estado libre dentro da República Federal Española". O articulado daquel anteproxecto de Estatuto de Autonomía era a proposta do nacionalismo galego inmediatamente antes de se transformaren as Irmandades da Fala no Partido Galeguista. Segundo o devandito anteproxecto, a Galiza que procuraba modelar en clave nacional o nacionalismo galego tería un parlamento conformado pola "Asemblea do Estado galego" e un executivo de seu, que se denominaría "Consello de Galiza" (que acabaría nacendo con esa denominación no exilio, en 1944...). O Estado galego reservaríase competencias únicas no referido ao réxime tributario, (deixando á marxe os impostos de aduanas) establecendo tarifas arancelarias. Tamén se reservaría o Estado galego as competencias en materia de organización local, na administración da xustiza, no ámbito educativo, no sanitario e asistencial, no referido aos camiños de ferro e en materia bancaria, entre outros. Naturalmente o galego pasaría a ser a lingua oficial deste novo Estado, xunto ao español, sendo obrigatorio o coñecemento da lingua galega para exercer cargos públicos na Galiza. Cen anos após a creación do SEG tórnase necesario lembrar e celebrar con orgullo o labor daquela institución científica, como unha das institucións máis interesantes e produtivas da nosa historia contemporánea.