A prehistoria da guerrilla galega. Fuxidos e combatentes de 1936 a 1940

Non houbo, na Galiza, só fuxidos e agochados desde a sublevación militar do ano 1936 até a formación da Federación de Guerrillas León-Galiza e do Exército Guerrilleiro de Galiza, xa nos anos 40. Porque a resistencia armada comezou na retagarda durante a propia Guerra Civil. Polo que a idea de individualidade, carencia de organigrama e de estrutura aplicada habitualmente a eses anos non se corresponde coa realidade. Así o explican os investigadores Eliseo Fernández e Dionisio Pereira no ensaio A primeira resistencia armada ao golpe militar na Galiza (1936-1940), editado por Em Selecta Companha. Este libro pon fin, así, a unha lagoa historiográfica, mais tamén vén cuestionar o relato hexemónico que impuxo o franquismo sobre a súa configuración e a súa imposición nunha Galiza non resistente, segundo subliña a historiadora Ana Cabana no limiar. Porque os seus autores mostran que xa antes da guerrilla antifranquista conformada nos anos 40 tíñase configurado na Galiza un organigrama capaz de levar a cabo operacións sucesivas de oposición contra os golpistas, sen limitarse a accións de resgarda fronte a un envite dos sublevados. Causas militares, listados de desertores e fuxidos da Capitanía Xeral, expedientes de Responsabilidades Políticas, telegramas e oficios dos consulados portugueses na Galiza, así como novas dos xornais, servíronlles de fontes a Eliseo Fernández e Dionisio Pereira para contabilizar, no período 1936-1940, a actividade duns 75 grupos guerrilleiros por toda a xeografía galega, das que continuaban vivas arredor da metade en 1940, cuns 250 combatentes directos. Entre 1937 e 1940 producíronse, ademais, cando menos 524 accións entre enfrontamentos, emboscadas, axustizamentos, sabotaxes e accións de tipo económico. O maior número de accións concentrouse na zona de Lugo, aínda que os avances organizativos dos fuxidos de Ourense levaron á concentración dun gran número de iniciativas guerrilleiras nun territorio menos amplo, sobre todo no surleste desta zona. No balance provisorio que achegan Dionisio Pereira e Eliseo Fernández pode salientarse que, entre 1937 e 1940 perderon a vida uns 230 guerrilleiros, colaboradores ou enlaces en enfrontamentos ou en execucións posteriores. A resistencia guerrilleira causou, ao mesmo tempo, 93 mortes entre os "adeptos ao novo réxime". E tamén faleceron 64 veciños e veciñas en enfrontamentos. Na zona de Ourense, o número de mortes vai parello entre guerrilleiros e forzas da orde, sendo nas provincias de Lugo e Pontevedra o número de mortos da resistencia moito máis elevado que o de forzas franquistas. "Desde o mesmo intre do golpe militar de 1936", sinalan Dionisio Pereira e Eliseo Fernández neste ensaio, "o bulir dos fuxidos foi unha constante dor de cabeza para o réxime. E a súa presenza no mundo rural representou un contrapoder fronte aos abusos, revelando a existencia de resistencias populares á ditadura franquista. Aínda que os grupos de fuxidos e desertores padeceron un longo proceso de consolidación en condicións moi adversas, os grupos sobreviventes conseguiron paseniño un certo grao de organización, tecendo redes de colaboradores e agochos, sen esquecer o subministro de armas e vituallas". Entre o verán e o outono de 1936 comezaron, así, a actuar na contorna de Vigo, na de Ferrol e, en menor medida, na da Coruña, varios grupos de fuxidos, en paralelo ao que estaba a acontecer en Valdeorras, o Bolo, os Ancares, Serra do Faro, a raia seca ourensá ou O Eume. Para sobrevivir á represión, os escapados procuraban non afastarse moito dos seus domicilios, desenvolvendo unha estratexia de asalto a tendas e reitorais para conseguir alimentos, roupas axeitadas para a supervivencia no monte ou armas. Os perseguidos foron formando pequenos grupos que medraron coa chegada de mozos que desertaran das filas franquistas ou que escaparan das levas forzosas. Familiares, amizades e veciñanza conformaban a rede de enlaces tecida arredor da guerrilla. A represión sobre familiares e amigos, a conciencia política ou o agravamento da persecución fan que as actividades dos fuxidos se tornen cada vez máis ofensivas, con expropiacións e represalias contra as forzas franquistas que, sobre todo a partir de 1937, van substituíndo as tentativas de reorganización de forzas políticas clandestinas, de fuxidas por mar ou de levantamentos en cuarteis urbanos. Tamén foron aumentando as relacións entre grupos que actuaban en zonas lindeiras. Foi xurdindo, así, unha guerrilla de base popular que tivo como exemplos temperáns o Comité Tchapaieff entre os fuxidos do Ortegal e o Grupo Neira, da zona da Mariña, ao que o historiador Bernardo Máiz atribúe no ano 1940 un total de 20 golpes económicos, dous axustizamentos e un roubo de armas. Ademais dos grupos de Ortegal e A Mariña, destacan durante a Guerra Civil os da contorna viguesa, as da montaña galega estremeira con León e Asturias e as o surleste (Valdeorras, O Bolo, As Frieiras). O encontro con combatentes procedentes de Asturias ou con partidas bercianas e zamoranas reforza a guerrilla nestas últimas zonas. O aumento da combatividade dos guerrilleiros recrúa tamén a represión por parte dos exército dos sublevados, que desde 1939 utiliza os métodos máis atroces, segundo Dionisio Pereira e Eliseo Fernández. Outros autores trataran xa, aínda que con enfoques máis locais, o tema dos inicios da guerrilla no Congreso Guerrilla Antifranquista Galega, celebrado na Universidade da Coruña en 2009. "A resistencia existiu", explica Emilio Grandío no seu texto sobre o caso coruñés recollido no libro de actas deste congreso, "como se constata nas primeiras actividades de propaganda na cidade ou nas bolsas de 'refuxiados' nos montes dos primeiros meses. Tamén nas esperanzas postas na capacidade de tomar os cuarteis e dotar dun novo recurso propio no conflito xeral do Estado. E, como non, na rede clandestina que posibilitou a fuxida de numerosas persoas agochadas na cidade". A finais de xullo difúndense pola Coruña -símbolo da República e do anarquismo na Galiza- varias octavillas e panfletos clandestinos contra o golpe militar procedentes de sectores afíns ao PCE e á CNT. As primeiras novas da prensa republicana impresa fóra da cidade informan xa da presenza de refuxiados nos montes da comarca, aínda que Grandío explica que os obxectivos ideolóxicos iniciais foron trasnmutándose, ante a falta de apoios, nunha situación de pura supervivencia. O organizador da Brigada de Servizos Especiais da Garda Civil, Manuel Santos Otero, informa nun documento oficial da descuberta de "varios complots de tipo subversivo y anarquista entre los que merece citarse los de los Cuarteles y de la FAI.". En Viveiro, subliña Carlos Nuevo Cal nas actas deste mesmo congreso, o proceso represivo, cun elevado volume de detencións en cadea iniciado tras o 21 de xullo de 1936, propiciou a fuxida ao monte de varios veciños. Primeiro, un grupo de defensores a Casa do Pobo e máis do Concello e, despois, mineiros, mariñeiros, obreiros e cadros de sindicatos e partidos de esquerdas, aos que máis tarde se engaden mozos que non quixeron unirse ás filas do exército franquista. Moitos refuxiáronse, primeiro, en casas de familiares a amizades, pasando despois parte deles a unirse ás partidas dos montes de Ourol, Viveiro, Cervo, Riobarba e Cabanas. En novembro de 1938 unha quincena de fuxidos das zonas de Riobarba-Cabanas-Ortigueira deciden constituírse en guerrilla, formando o comité Tchapaief. Xulio Prada ocupouse neste congreso, pola súa banda, dos primeiros fuxidos ourensáns. Non hai dúbida, afirma, de que neste primeiro período houbo máis fuxidos que guerrilleiros, que a maioría buscaban máis sobrevivir que facer dano ao réxime, que se movían máis de forma individual ou en pequenos grupos que en partidas numerosas e que o medo á guerra ou á represión -asasinatos, malleiras, torturas…- prevaleceu neles sobre o compromiso militante. A partir dos procedementos incoados pola xurisdición militar entre 1936 e 1939, este historiador identificou 886 fuxidos, dos que 804 estaban domiciliados na provincia de Ourense. A maior parte da resistencia concentrouse, ademais de en Valdeorras, ao longo do camiño de ferro, de A Gudiña a San Cibrao de Viñas, ou en núcleos illados de resistencia como O Barco e A Rúa ou en zonas de importante conflitividade na etapa republicana coma Barbadás, Verín ou Ribadavia. Deste modo e, aos poucos, engaden Dionisio Pereira e Eliseo Fernández, a mera supervivencia persoal -a fuxida da represión franquista- deu paso á recuperación dos referentes políticos que marcaron a evolución posterior da guerrilla. A partir de 1940, a crecente actividade das partidas de guerrilleiros estivo marcada pola saída do cárcere dalgúns militantes de esquerda, así como pola aparición dos primeiros gromos de reorganización política e sindical. A Federación de Guerrillas Galiza-León tivo, así, influencia a partir de 1941-42 e o Exército Guerrilleiro da Galiza, que era de dominio comunista, até 1951. A Federación fora, pola contra, ideoloxicamente máis plural -socialistas, comunistas, libertarios, galeguistas e outros republicanos-. Unha década de guerrilla O movemento guerrilleiro antifranquista galego estendeuse así, segundo un dos historiadores pioneiros no estudo da guerrilla galega, Hartmunt Heine, desde 1941 a 1951. Abrangueu ademais do actual territorio galego, as comarcas do Bierzo, a Cabrera, o val de Seabra en Zamora ou o concello asturiano de Ibias. O réxime despregou a Garda Civil, e incluso membros do Exército, para combatelo. No libro Maquis. Historia de la guerrilla antifranquista, Secundino Serrano subliña que a Federación de Guerrillas de Galiza-León, constituída "oficialmente" no 42 nos montes de Ferradillo, perto de Ponferrada, foi a primeira guerrilla española da posguerra e, apunta a capítulos de discordancias internas, como as que levaron a asasinatos internos "na mellor tradición estalinista". A época de maior auxe da guerrilla, entre 1946 e 1948, acadouse baixo a dirección de José Gómez Gayoso, como secretario do PC na Galiza, e Antonio Seoane como mando do Exército Guerrilleiro da Galiza. Bernardo Máiz sinalou porén 1948 como un ano de infiltracións, depuracións e outros problemas internos na guerrilla. Marcelino Fernández Gafas, Mario Morán o César Ríos foran antes, segundo salienta a investigadora Lupe Martínez no seu libro Coa man armada. Ejército Guerrillero de Galicia, algúns dos principais responsábeis de dar forma á Federación de Guerrillas de Galiza-León. A investigadora Aurora Marco subliñou, pola súa banda, o fundamental papel das mulleres na guerrilla, non só como "guerrilla de chan" senón tamén como combatentes, caso de 'Chelo'. A maioría foron, segundo esta autora, enlaces, pero o seu compromiso foi máis alá da intendencia -preparar e levar comida ou roupa- pois transportaban correos, enlazaban con outras persoas, avisaban de onde estaba a Garda Civil, conseguían armas… A guerrilla antifranquista desenvolveu un modelo de loita armada máis combativo co réxime a partir de 1945, segundo asegura o investigador Alejandro Rodríguez no libro Derribar a Franco. Mais o obxectivo de derrocar o franquismo fracasou. A intervención dos aliados que se agardaba ao rematar a Segunda Guerra Mundial nunca se produciu. A intención do PCE foi segundo Rodríguez converter a guerrilla en brazo armado do partido para que, co impulso das sabotaxes, multas económicas e accións armadas se creasen as condicións para unha insurrección que acabase co réxime. Mais o propio PCE acabará mudando de estratexia, pasando a practicar, por exemplo, o entrismo nos sindicatos. O historiador Víctor Santidrián matizou sobre iso no congreso da guerrilla que non é certo que o PC abandonase en 1948 os guerrilleiros, senón que os seguiu apoiando até 1951, adoptando un cambio de estratexia paulatino. Ficará sempre en pé, conclúen pola súa banda Dionisio Pereira e Eliseo Fernández, a dúbida de que podería ter sucedido se a Federación de Guerrillas de León-Galiza e o Exército Guerrilleiro de Galiza puidesen terse conformado nos anos da Guerra Civil coa axuda do goberno republicano. Mais nin foi así nin as forzas políticas e sindicais que poderían ter enfrontado o golpe, a CNT e o PCE, estaban nas mellores condicións organizativas. A memoria da guerrilla O escritor Carlos Reigosa foi un dos autores que primeiro se ocuparon da divulgación da historia da guerrilla antifranquista galega. En 1989 reconstruíu no libro Fuxidos de sona a traxectoria de Foucellas, Gardarríos, Piloto, César Ríos, Gómez Gayoso, Mario de Langullo e Gafas.En 1992 publicou El regreso de los maquis, sobre César Ríos, Mario Morán e Marcelino Fernández Villanueva Gafas. En 2011 saíu do prelo A agonía do León. Esperanza e traxedia dos escapados, revisión doutro ensaio, en castelán, publicado en 1995. O tamén escritor Víctor Freixanes recuperou en Memoria dun fuxido, en 1980 a vida de Manuel González Fresco. Pero os primeiros estudos sistemáticos sobre o tema foron realizados por historiadores. Hartmunt Heine publicou en 1982 A guerrilla antifranquista en Galicia e Bernardo Máiz defendeu unha tese doutoral sobre o tema, A guerrilla antifranquista en Galicia, 1936-1964. A esquerda militante galega, en 1984. As ideoloxías da guerrilla En 2021 Nós Diario publicou o coleccionábel As guerrillas galegas ao descuberto, sobre a historia da guerrilla galega no que 30 investigadores e investigadoras analizaron este tema. Dionisio Pereira e Eliseo Fernández coordinaron, xunto con Xosé Ramón Ermida e Xoán Carlos Garrido, este especial no que Odette Martínez-Maler escribiu sobre a participación das mulleres na resistencia armada á ditadura, Bernardo Máiz reparou nas achegas á guerrilla dos comunistas, Eliseo Fernández dos libertarios, Javier Quintas dos socialistas e Xosé Ramón Ermida dos nacionalistas. No congreso sobre a guerrilla da Coruña, Eliseo Fernández xa reivindicara o papel dos libertarios. O historiador Uxío-Breogán Diéguez subliñara a importancia dos nacionalistas na resistencia ao golpe. Houbo galeguistas enlaces e, aínda que o PC fose o referente político principal, moitos volveron conectar co nacionalismo cando este se reorganizou xa nos 60-70.