De Rosalía a Adega. As orixes do ecoloxismo na Galiza

Val máis unha Terra con arbres nos montes, que un Estado con ouro nos bancos, dicía Alfonso Daniel Rodríguez Castelao na súa obra Sempre en Galiza, publicada en Bos Aires en 1944. "En todos os xéneros cultivados achegará unha posición que, desde a actualidade, podería ser vencellada a un pensamento ecoloxista, o cal resulta vangardista na época coetánea propia do autor [Castelao]", sinala Raúl Costas no seu artigo Unha aproximación ecocrítica á obra de Castelao. Segundo explica Costas na súa análise sobre a obra do rianxeiro, Castelao afonda "na relación do humano co medio ambiente, mais tamén na consideración deste do mundo animal e as implicacións da relación que existe entre ambas as especies". O investigador cita a palestra do autor chamada Arte e galeguismo, na que este apunta: "A terra ou mellor dito a paisaxe é quen vai traballando, pouco a pouco, os sentimentos dos homes, a terra é a que dá personalidade". "Eu non sei pintar, nin quero saber pintar; mais sinto a nosa paisaxe e podo dicirvos que o pouco que valo débollo a estar deitado nos piñales, deixando que a Natureza entrase dentro de min", e outro dos exemplos que pon da devoción que sente e a importancia que o autor dá á contorna. Neste sentido, Costas sinala que Castelao "en moitas ocasións, fai fincapé na necesidade do estabelecemento dunha relación de carácter simbiótico ademais dun coidado e dunha consideración da natureza moitas veces esquecida". "En canto á visión do animal por parte de Castelao amosarase unha notábel empatía pola situación do animal á vez que este se emprega como punto de partida sobre o cal reflexionar", prosegue Costas, que alude á vaca na obra do rianxeiro como "símbolo de paz" e "amparo dos probes libres". Tamén incide a análise de Costas na obra de Ramón Otero Pedraio, e á recorrencia coa que este acode ao locus amoenus, "referíndose a el como espazo de descanso fóra do tempo". Neste sentido, Otero Pedraio fala xa en 1955, no seu Paisaxe e cultura: ensaios, sobre a necesidade da xente de escapar da ansiedade das zonas urbanas. "O método para o entendemento da paisaxe ten de supor o senso e vivencia primeira do tempo. Isto para moitas xentes significa un esforzo e traballo. Como que non son poucas as xentes fuxitivas do tempo das rúas e das cidades para repousar na paisaxe imaxinada fóra do tempo, ou soamente rexida polo tempo cósmico", escribe Otero Pedraio naquela altura. Porén, moito antes, na obra En las Orillas del Sar, publicada en 1884, Rosalía de Castro enarboraba unha fonda defensa da natureza cando menciona, no poema Los Robles, "o machado implacábel" que xera as "calvas" no "cumio do monte". Este é só un exemplo das súas moitas proclamas de amor e en defensa da natureza que a converten nunha das primeiras autoras da península Ibérica cunha tendencia que hoxe chamaríamos ecoloxista. Rosalía como revolucionaria Camiñando sobre os ombreiros de referentes do galeguismo como Rosalía, Castelao e Otero Pedraio, coa súa indubidábel preocupación polas cuestións ambientais nun tempo no que ditas reflexións non eran comúns, non é algo de estrañar que incluso antes da morte do ditador Francisco Franco e da chegada da democracia ao Estado español, a sociedade galega fora quen, en 1974, de crear a Asociación para a Defensa Ecolóxica de Galiza (Adega), legalizada finalmente en 1976. "Rosalía de Castro, na súa xenialidade de innovadora en todos os ámbitos, tamén o foi ao enfrontarse cara a cara co problema da ecoloxía", sinala Adela Figueroa, antiga presidenta de Adega. "Sabe distinguir a diversidade que implica un bosque no canto dun espazo forestal no que tan só haxa unha especie, ela defende un bosque diverso e variado, algo que non se vira nunca antes, unha cuestión revolucionaria", engade. "A cultura galega é fondamente feminina, na creatividade e na unión coa terra, todos os escritores da Galiza identifícanse coa paisaxe e coa contorna, mais esa rebeldía que amosa Rosalía non a percibín en ningún autor con esa modernidade", sinala Figueroa. "A Galiza ten unha cultura que se sintetiza coa natureza, que ten comuñón coa natureza, que non a ve como un perigo nin como algo a dominar, e iso persiste en nós, e como a máxima figura da cultura galega é Rosalía, está presente nela", explica a ecoloxista. "Tanto no século XIX como no XX, os principais autores galegos teñen aspectos relacionados coa natureza que son moi importantes, como no caso de Otero Pedraio coa integración da xeografía física na xeografía humana ou no de Castelao coas súas reivindicacións", afirma o tamén antigo presidente de Adega, Ramón Varela. "A literatura incide e é importante para obter unha conciencia ecoloxista", engade. Enfrontarse coa realidade Porén, asevera Varela, o factor máis relevante para xerar conciencia ecoloxista "é a realidade, o contraste entre o que un observa e o que debería ser, enfrontarse coa realidade e ver as desfeitas que se están facendo na atmosfera, na auga ou no solo". "Na Galiza danse nos anos 70 unha serie de proxectos de instalación de celulosas, os cales chegan a ser sete, e dada a experiencia que xa tiñamos con Ence en Pontevedra, evidentemente queríamos evitar que no país se instalase unha nova factoría deste tipo", relata. Alén da ameaza das celulosas, "hai outros problemas importantes naquel momento, as plantacións de piñeiros e despois de eucaliptos empezan a estenderse usurpando o monte veciñal e apartando a gandaría do territorio, tamén están as centrais térmicas de lignito das Pontes e de Meirama que se implantan na Galiza cando o país xa sufría unhas importantes consecuencias do aproveitamento hidroeléctrico, un agravamento do problema xerado por unha enerxía que serviría para alimentar grandes empresas, pois precisamente estaban en proceso as factorías de alumina e aluminio no norte do país", lembra. "Estes temas, e os incendios forestais que xa comezabamos a sufrir, son os que fan que se xere na Galiza unha conciencia para tratar de facer unha asociación que defenda o noso territorio, e así é como xorde Adega", explica Varela, "fronte aos grandes proxectos de multinacionais que veñen de fóra coa pretensión de aproveitarse dos nosos recursos sen deixar ningún beneficio no país", engade. Sobre a creación de Adega, Figueroa sinala que "é o que pedía a propia sociedade". "Lembro que me viñeron buscar a Vigo e fomos a unha reunión en Compostela na casa de Domingo Quiroga [o primeiro presidente de Adega]. Decateime recentemente, que eu iso non o sabía, que había unha carta de Xosé Manuel Beiras [membro da primeira directiva] dirixida a Domingo Quiroga dicíndolle que era necesario crear unha asociación para a defensa ecolóxica da Galiza", relata. "A min fascinoume escoitar a Domingo Quiroga, vinlle tanta sinceridade desprovista de nada ficticio e era tan natural o que explicaba que me encantou o discurso daquel señor. Despois tomaron conta do asunto un equipo de avogados, e tardaron dous anos [de 1974 a 1976], xa que aínda era a época franquista, en legalizar a organización, algo para o que foi fundamental Xosé Luís Fontenla [terceiro presidente de Adega e membro da primeira directiva], que daquela era o meu marido", acrecenta Figueroa. Vangarda da reivindicación "Nos anos 70, 80 e 90, que era cando eu participaba en todas as loitas, estabamos en moitas, como contra a contaminación na ría de Pontevedra", relata Varela. Mais non só, salienta, "lémbrome do caso das centrais térmicas, sobre o que foi vetado un traballo na Universidade de Santiago de Compostela (USC), e tiven que presentalo en Madrid como tese de doutoramento para que fose aceptado que existía na Galiza unha contaminación moi notábel de compostos de xofre e nitróxeno, algo que no continente europeo se recoñecía xa de había tempo, mais que aquí se trataba de ocultar". "Conseguimos paralizar unha gran presa nun proxecto internacional entre a Galiza e Portugal no río Miño. Outra cuestión, entre moitas, que me vén á cabeza é a dos residuos radioactivos, que nos obrigou a desprazarnos a Inglaterra para impedir que se verteran no mar convertendo a nosa costa nun vertedoiro atómico", destaca. Até 1983 vertíanse na Fosa Atlántica, fronte ás costas galegas, residuos radioactivos que, en caso de accidente, non habería técnica algunha que permitise a súa recuperación. A través da loita contra esta práctica conseguiuse pór fin ao emprego do depósito de lixo nuclear nesta zona. "A Galiza conseguiu modificar a lexislación internacional, e se pode dicir así con letras grandes, non hai moitos pobos que che poidan dicir isto", salienta ao respecto Figueroa. A ex presidenta de Adega lembra tamén a loita para a paralización da central nuclear que estaba proxectada en Xove, na comarca da Mariña. "Estou moi orgullosa do meu pobo, Xove significou a unión de sindicatos, forzas políticas, ecoloxistas, da veciñanza, e todo iso non se monta da nada, faise porque hai unha sociedade que reclama a defensa ecolóxica do país", comenta. "Aquí non hai ningunha central nuclear, non se puxeron, mais estaban programadas", engade. Posteriormente, despois da traxedia do Prestige, "Nunca Máis foi coñecido en todo o mundo, e tamén propiciou a mudanza da lexislación internacional en materia de buques", adhire Figueroa. "Foi o pobo galego, a cidadanía galega ten unha gran capacidade de resistencia e de loita contra a destrución do seu ambiente e contra as inxustizas. Existe a crenza de que somos un país vencido e que se deixa asoballar, e a nosa historia demostra que non é así", defende. Organización imprescindíbel Para Ramón Varela, Adega é "unha organización imprescindíbel na Galiza, de tal maneira que habería que inventala neste momento se non fose xa antes creada". "Existen grandes problemas no noso territorio", sinala. "O futuro dos médicos e dos hospitais está en función da saúde dos pacientes, se estes estivesen perfectos e non tivesen que asistir non tería sentido que existisen os primeiros. Con Adega sucede o mesmo, se a natureza estivese en perfecta orde, as empresas non contaminasen, os petroleiros non vertesen a súa carga, a eólica mariña non puxese en perigo o sector pesqueiro e non existisen outras ameazas de todo o tipo para a nosa terra, a organización non faría falta", di. "O futuro do Adega está en relación á sociedade, que cada vez é máis agresiva co medio. Aínda que parece que hai máis conciencia, estamos vendo como as grandes multinacionais que dominan este planeta actúan provocando o cambio climático. Temos problemas de contaminación e saneamento nas rías, incendios forestais que cada vez son maiores, problemas coas repoboacións de eucaliptos e cada vez máis impacto no bosque autóctono e na biodiversidade biolóxica. Todo iso require que Adega estea presente", afirma o ex presidente. "No futuro, tristemente para nós, teremos que seguir traballando duramente porque os problemas ecolóxicos son cada vez maiores", conclúe Varela. Unha asociación viva Figueroa afirma que Adega é na actualidade "unha asociación viva". Neste sentido, sinala, "outras organizacións da Galiza nas que eu participo quéixanse de falta de entrada de xente nova, algo que non é sinxelo no paradigma da sociedade actual, mais no caso de Adega non deixa de entrar xente". "O presidente (Roi Cuba) é un rapaz de corenta e poucos anos e a vicepresidenta (Verónica Torrijos) é unha muller tamén desa idade, a maioría da directiva está na faixa dos menores de 50, xente moza para a expectativa de vida que temos actualmente", sinala. "Desde Adega conséguese desenvolver unha cantidade inxente de traballo para os medios humanos que ten e é decisiva nun país que ten sempre capacidade de resposta en defensa do medio ambiente", engade a ex presidenta da organización ecoloxista galega. "Sabemos que a Galiza ten unhas características particulares como a lingua, a cultura ou o ambiente, e non separamos unhas cousas das outras, por iso somos diferentes de calquera outra organización ecoloxista", conclúe Figueroa.