O que non se di: O teatro documental de Chévere

Mostrar a relación entre os acontecementos vistos en escena e as forzas activas na Historia. Así definía o dramaturgo alemán Erwin Piscator o teatro documental no seu seminal libro Das politische Theater (O teatro político, 1929) que, tal vez pola correlación de forzas activas na Historia agora mesmo, goza dunha indubidábel actualidade. A compañía Chévere leva anos analizando esas forzas e cuestionando o relato oficial desde as táboas: foron pioneiros en sacar á luz os discursos que cuestionaban a división da sociedade en dous sexos en Testosterona (2009); mostraron a cara oculta do imperio Zara en Citizen (2020); enfrontaron a narrativa oficial dunha crise financeira provocada pola avaricia da banca e o seu secuestro da democracia en Eurozone (2013); retrataron as consecuencias destrutivas da globalización en Eroski-Paraíso (2016); desvelaron que España é un Estado sen nación creado por e para as elites en Curva España (2019); lembraron que a catástrofe do Prestige é unha consecuencia dun sistema extractivo insustentábel en N.E.V.E.R.M.O.R.E. (2021). Sen esquecer a feroz panorámica pola miseria moral da sociedade contemporánea que se extraía -coa inestimábel colaboración de Valle Inclán- de Divinas Palabras Revolution (2018). Ese percorrido polas contradicións da Historia recente converteu Chévere na compañía de referencia, nunha especie de Centro Dramático Nacional Galego que acerta sempre na pertinencia das súas escollas. Agora, na súa permanente ambición de ir un paso máis alá, dan un novo salto para cuestionar "o noso propio modus operandi para seguir desbordando os límites e as estratexias das prácticas actuais de teatro documento". Helen Keller, a muller marabilla? vén de estrearse en Santiago de Compostela, o pasado día 15 de febreiro, e supón un afondamento na indagación das discrepancias entre a Historia e o seu relato, entre a memoria colectiva e a narrativa oficial. Helen Keller, nada en Alabama en 1880, converteuse nunha celebridade mundial ao ser, segundo as fontes oficiais, a primeira persoa xordocega en obter un título universitario, despois dun duro proceso de aprendizaxe desde os oito anos. O relato oficial converteuna nun exemplo de superación da discapacidade e nun referente dos discursos motivacionais. Mais a investigación da compañía descubriu outras facetas que, curiosamente, eran ocultadas. "Todo comezou cunha proposta de Chusa [Pérez de Vallejo], que é intérprete da lingua de signos, quería facer un traballo sobre a figura de Helen Keller, a quen eu descoñecía por completo", explica Xesús Ron, director do espectáculo e un dos piares da compañía. "De entrada, nós limitariámonos a acompañar Chusa no desenvolvemento do proxecto, mais a medida que íamos indagando e afondando na figura de Helen Keller, foi collendo forma a idea de implicarnos máis. Isto coincidiu máis ou menos coa estrea e as primeiras funcións de N.E.V.E.R.M.O.R.E. e eu, que nese momento quedaba na retagarda, fun vendo as posibilidades que tiña un tema que, en principio, parecía quedarnos lonxe". Chévere xa traballara con asociacións de persoas con discapacidades, pero agora o reto era dunha envergadura moito maior: mergullarse o máis profundamente posíbel no mundo das persoas xordocegas e facer unha obra bilingüe que puidese ser seguida integramente por elas. "Curiosamente, no momento en que comezamos a achegarnos a estoutro mundo, que ten outra cultura, outra lingua, comenzamos a detectar similitudes coa nosa lingua. A lingua dos xordos é unha lingua oficial, cunha serie de dereitos recoñecidos pero, como no caso do galego, eses dereitos quedan en papel mollado na vida real", subliña Ron. O director da compañía fai énfase no feito de que "as persoas xordas crearon unha cultura que se apoia nunha lingua propia e, non obstante, son confinados ao lugar dunha minoría cultural que, en moita ocasións, é menosprezada ou minusvalorada polo sinxelo feito de pertencer a esa minoría. Son persoas que, sinxelamente, non existen, malia que viven ao noso lado. E o certo é que ese desprezo latente, que se pode advertir a primeira vista, procede dun descoñecemento absoluto. Unha das cousas que máis nos satisfán destas funcións que estamos tendo en Santiago é que acoden ao teatro moitas persoas xordas, que aínda que sexa moi humildemente podemos propiciar un certo achegamento da sociedade ás súas dificultades para integrarse". O que se conta e o que non se conta Máis alá desas dificultades -que se acrecentaban polo feito de que a maioría da documentación sobre Helen Keller está en inglés, xa que nos EUA continúa a ser un referente moi coñecido e moi estudado nas escolas-, a sorpresa veu por outro lado: Keller era, efectivamente, un exemplo fabuloso de autosuperación, mais tamén unha muller autónoma que loitou polos seus dereitos non só como persoa cunha discapacidade, senón tamén como ser humano. A investigación de Chévere descubría unha muller entregada á causa socialista, defensora de Lenin e da revolución rusa, sindicalista, feminista, e antibelicista. "Foi unha muller moi valente porque, especialmente nos anos que seguiron á Primeira Guerra Mundial, a persecución da que foron obxecto as persoas dese espectro político foi feroz, con múltiples incursións na guerra sucia e no terrorismo de Estado. E ela tivo a coraxe de posicionarse fronte a toda aquela represión. Denunciaba xuízos inxustos e asasinatos políticos sen autocensurarse en absoluto. E claro, ela fora louvada como exemplo de superación pola prensa, que eloxiara o seu valor e a súa intelixencia. Pero a medida que o seu compromiso e o seu activismo se ían facendo máis patentes, esa mesma prensa comezou a facer fincapé nas súas discapacidades e supostas limitacións. Aínda agora, toda esa parte da súa biografía segue sendo ocultada para pór en primeiro plano esa figura motivacional que debe servir de exemplo para outras persoas. E para nós foi un detonante: sempre estamos atentos ás cousas que se contan e ás que non se contan". Por iso a compañía decidiu que non ían representar a personaxe de Keller, senón que está figurada por un manequín que as actrices montan e desmontan. "Dalgunha forma iso foi o que fixeron con ela: montala e desmontala a conveniencia", di Ron. O activismo de Keller, por outro lado, non se limita a un episodio histórico; os seus escritos seguen gozando dunha enorme actualidade, o que permite a Chévere dar unha reviravolta que conecta aquela biografía co presente máis actual. A compañía mergullouse nos escritos de Keller porque mentres os medios repetían o importante que fora para ela aprender a falar, ela insistía na transcendencia que tivera o aprender a escribir. "Non queriamos facer un biopic, senón falar de como os escritos de Helen Keller seguen interpelándonos. Toca temas que continúan a facer parte da actividade política dos nosos días. A disxuntiva das forzas de esquerda entre participar nos gobernos socialdemócratas ou quedar á marxe, por exemplo, foi tratada por ela dunha maneira moi profunda. E a descrición que fai da guerra continúa a ser válida cada vez que vemos un telexornal ou que abrimos un periódico". Reescribir a historia Tanta é a actualidade da súa figura que, nos últimos anos, espallouse polas redes sociais unha campaña que afirma que Helen Keller é un fake, e mesmo chegou a aparecer unha petición en change.org para eliminala da historia. "É unha campaña que fai parte dese negacionismo que afecta todos os planos da sociedade e que trata de negar, por evidente que sexa, calquera opinión que fale en contra do establishment. En realidade, iso xa lle sucedera a Helen Keller en vida: apelaron á súa discapacidade para subestimar e deslexitimar os seus argumentos. Di moito da sociedade na que vivimos, mais tamén de cales son as armas coas que xogan as persoas que dirixen o sistema para non perder a súa posición dominante, até o punto de reescribir a Historia de acordo cos seus propios intereses". De feito, unha das preguntas que quedan no aire tras ver Helen Keller, a muller marabilla?: Cal é a posibilidade da disidencia na nosa sociedade?. Como facer teatro? Chévere fai gala de multitude de recursos que renovan a dramaturxia asociada ao teatro documental sen traizoar a esencia do xénero. Empregan estratexias narrativas moi próximas á linguaxe do videoxogo ou aos xogos de rol, aproxímanse ao teatro de obxectos, continúan co seu labor de reformular o traballo de interpretación... "Neste, como noutros moitos casos, as novas ferramentas viñeron da man de novas necesidades. Traballar coa lingua de signos, por exemplo, impúñanos un ritmo particular. Foi un proceso especialmente difícil para as actrices, que até última hora non vían definido o seu papel na escena. Mais ao final, o traballo vai facendo que todo encaixe. En certo sentido, despois de tantos anos imos sentindo a necesidade de novas motivacións para facer teatro, e cada novo proxecto é un intento de dar resposta a esa pregunta: Como facer teatro?".