Os novos contra os avellentados. A literatura de noso na xeira do Seminario de Estudos Galegos

Vicente Risco, el culto profesor de Orense que en otro tiempo fue nacionalista, se ocupa en un extenso y notable artículo publicado en El Pueblo Gallego del renacimiento literario que comienza a alborear en Galicia. De su antigua actitud rebelde, sólo queda al escritor un acta de diputado provincial y su costumbre de producirse en gallego. Con semellantes palabras daba inicio unha columna, da man de Luís Amado Carballo, aparecida nas páxinas de La Concordia o 10 de maio de 1924 e que viña conformar unha resposta -segundo aclaraba o propio Amado- a outro texto anterior de Risco, aparecido asemade nas páxinas do xornal vigués baixo o rótulo de "Unha renacencia galega." Cómpre lembrar que a "acta de deputado provincial" fai referencia ao feito de que o autor de O porco de pé aceptara dito cargo nos inicios da ditadura do xeneral Primo de Rivera (1924), atraído polas proclamas rexeracionistas daquel. En todo caso, e unha vez que os intentos de creación dunha Mancomunidade para Galiza foron rexeitados polo novo réxime, Risco presentou a súa dimisión en marzo de 1925. Prosegue Amado: Cuando en años anteriores comenzaba a surgir aquella generación nacionalista, todos los jóvenes que llevábamos en lo más hondo del corazón un santo amor a la tierra madre, nos sumamos a este redentor movimiento de un modo extra-oficial, sin admitir la servidumbre de un módulo político, ni aceptar un encasillado dentro del partido. Éramos entonces los nacionalistas románticos, sin jefes y sin disciplina (...) Hubo sin embargo, en contra de esta generación de juventud rebelde, manejos mal disimulados y torpes intrigas de las que por higiene hubimos de apartarnos (...) Únicamente entre aquel torbellino de intrigas y de bajas pasiones insurgía el gesto de Castelao (...) para señalar un ejemplo que sólo sirvió para que al lado del prestigio indiscutible medrasen pseudo-valores con mezquinas ambiciones de llegar a un puesto político. E conclúe o seu requerimento e/ou alegato o poeta pontevedrés, sentenzando: La generación que nos precede ya no tiene razón para actuar ni para disfrazarse. Ha pasado ya a la historia con una no muy grata página de servicios prestados a Galicia. Motivos de discordia Do exposto polo autor de Proel, parecen deducirse varios motivos de discordia: desde logo, aqueles en relación ao apartado político e sobre os que axiña volveremos, pero asemade e sobre todo destaca un diáfano rexeitamento a aceptar calquera sorte de "mestrado" ou "xefatura" dos membros dun grupo ao cal identifica como os "avellentados". Sinalemos, aos efectos, que nesa altura, 1924, o noso poeta contaba apenas con vinte e tres anos de idade; Risco e Losada Diégez andaban nos corenta (Castelao estaba nos trinta e oito). Un ano máis ca el -que o propio Amado- viña cumprir, da súa parte e nesa mesma data, Manuel Antonio, quen en xuño de 1922, e en compañía de Álvaro Cebreiro, asinara o célebre manifesto "Máis alá!", no cal "sen pretensión de suficiencia doutoral, nin de ningún outro xeito semellante", o futuro creador de De catro a Catro facía unha chamada de rebeldía "á Mocidade intelectual da nosa terra": un emprazamento que iría reiterar aínda dous anos despois -nas páxinas de Galicia- desde o artigo titulado "Fatiguémonos", no cal concluía: Endebén, eu sei que non estou só en mostrarme fatigado da poesía bucólica (...) Pero por algo se empeza; e non tería nada de estraño que o primeiro capítulo dunha epopea sinn-feiner [desde logo, o rianxeiro alude ao Sinn-Féin (Nós mesmos), partido político republicano irlandés fundado en 1905] estivese nos poemas estoirantes de catro poetas vangardistas. En fin, poderíamos aínda sumar aos textos citados outros diversos na mesma dirección, sirvan de exemplo "La nueva generación gallega", de Jesús Bal y Gay, publicado en 1927 en El Pueblo Gallego ou igualmente, e sempre desde as páxinas do xornal vigués (20-VI-1928), "Prisma. Los poetas nuevos de Galicia", de Augusto María Casas. En calquera caso, trátase dunha contenda que, se ben en ningún momento atinxiu maiores cotas de agresivade -debido en gran medida á militancia de todos os interlocutores na común mobilización galeguista- e que se irá atemperando, ou modificando, ao longo da década dos trinta –etapa na cal algúns dos novos dan inicio a unha carreira nas letras en castelán-, si que vén romper, non obstante, coa imaxe "idílica" dunha literatura de noso dirixida sempre polos "maiores" -singularmente, polos membros do grupo Nós-, aceptados estes como "mestres indiscutibles e indiscutidos." Onde radica a discrepancia? Así as cousas, cales virían ser, xa que logo, os verdadeiros motivos da discrepancia? En primeiro lugar, e como xa temos anotado noutros traballos –velaí o III volume da nosa Historia da Literatura Galega-, e como asemade destaca algún outro analista, tal é o caso de Xosé Manuel Dasilva, cómpre subliñar que, fronte ao que no seu día dispuxeran clásicos da historiograría literaria de noso -singularmente, Ricardo Carvalho Calero- política e literatura están en conexión arreo en todos os documentos do debate que vimos de citar e, máis en concreto, en relación coa controversia vivida polas Irmandades da Fala a partir de 1919 e que foi agromar de xeito decisivo no transcorrer da IV Asemblea Nacionalista, celebrada en Monforte de Lemos en febreiro de 1922. Elixido naquela Vicente Risco -cos apoios de Losada Diéguez e de Antón Villar Ponte- para ocupar o posto de Conselleiro Supremo -ao tempo que o rótulo de Irmandades da Fala trocaba por esoutro de Irmandade Nacionalista Galega-, a reacción da agrupación irmandiña coruñesa, que fornecía a metade do conxunto dos afiliados nesa altura, veu ser a de desbotar os acordos asinados en terras monfortinas e proseguiren adiante, baixo a vella fórmula das Irmandades da Fala, no seu proxecto filorrepublicano-liberal galeguista, por máis que Antón Villar Ponte continuase, firme, no seu favor polos posicionamentos risquianos. En fin, a nova conxuntura derivada do golpe de Estado de Primo de Rivera acabou por determinar, como é ben coñecido, a hecatombe organizativa dos irmandiños; apenas a irmandade coruñesa foi quen de manterse, a pesar de todas as dificultades, como un grupo minimamente organizado. Pois ben; na nosa estima, tales desavinzas no terreo da política concreta, e á canda desoutras de carácter ideolóxico-estético, contribúen a explicar, por exemplo, a evidente ruptura habida entre Manuel Antonio e mais algúns dos seus, outrora, valedores: de xeito especial, cun Vicente Risco a quen acudira o de Rianxo en setembro de 1920 na procura de información arredor das novas tendencias literarias triunfantes en Europa. Así, en carta datada entre febreiro-marzo de 1924 e dirixida ao seu amigo Álvaro Cebreiro, o poeta de De catro a catro explícalle a este que se considera "fóra da Irmandade porque resulta estreita de máis para a cantidade e intensidade de Nacionalismo que eu sinto"; e cada vez máis entusiasta do movemento anarquista, engade aínda: "cada volta véxome máis afincado nas miñas ideas sindicalistas: suprimindo o Estado, outra das vantaxes que se arrecadan é a de suprimir a política; e a politica, vou vendo que é a nosa gran doenza racial, a que máis axiña cómpre aniquilar". En fin, un Manuel Antonio que en xaneiro de 1927 -e de acordo con Xosé Otero Espasandín- xulga de forma negativa, desaprobándoa por completo, a entrada do seu paisano e amigo Rafael Dieste no Seminario de Estudos Galegos: unha entidade cuxa estratexia -e como foi sinalar no seu momento Lois Tobío- estaba claramente influída polos "maiores", isto é polos membros do grupo Nós. "Eu non son partidario de ningunha destas escolas [ultraísmo, dadaísmo, cubismo...]" -aclaráralle Risco ao propio Manuel Antonio no outono de 1920: Fago poemas destes ´pour l´Espagne et le Maroc´ e mándoos á revista Grecia (...) Hoxe, os galegos, escribindo no noso idioma, principiamos a nos abrir camiño no mundo, sen necesidade de andar buscándolle cinco pés ao gato con ismo de ningunha clase. Mais como cómpre que esteamos enteirados de todo, que non sexamos alleos ao mundo de afora, por iso me teño dedicado a espallar esas cousas na nosa Terra (...) Conte que o que os estranxeiros han de estimar en nós ha ser o carácter nacional, o galeguismo, o enxebrismo da nosa arte e da nosa literatura (...) Moi ben que queiramos facer cousas novas -sempre dentro do noso, pero cando as fagamos, non sexan como as fan en Londres, nin en París, nin en ningures, senón como non as fixeran en ningunha parte do mundo". Unha estética nacional de noso Sempre preocupado pola deriva do galeguismo -así no apartado político como nesoutro cultural, Risco non dubidou en ningún momento canto ao afán por vixiar, inspeccionar... guiar e conducir as actividades dos novos. Non vén ser a presente a ocasión para analizarmos polo miúdo a ideoloxía risquiana e mais o seu proceder preciso sobre aqueles espazos nos que foi actuar. Digamos, así e todo, que o afán, a angueira do ourensán ben pode definirse como ese mesmo de atinxir a nostridade en todas as súas dimensións; xa que logo, e no eido que agora nos ocupa, na procura dunha estética nacional de noso. Tratábase para el, entón, dunha fórmula a conter un abano de posibilidades, se ben que todas elas inseridas dentro da, por así denominala, ortodoxia galeguista. E, en efecto, non propugnaba o autor da Teoría do nacionalismo galego que todos os novos autores se fosen expresar, desde logo, como se expresaba o Cabanillas de Na noite estrelecida; mais si que redactasen aqueles as súas obras "dentro do noso": un etiquetado no que, da súa parte, buscaba asemade incluír -e incluírse- un dos autores "novos", Evaristo Coorea Calderón, xa na década dos trinta, cando ao considerar os méritos e virtudes da "Nova Xeración Galega", afirmaba: La N.G.G. posee, al menos, las cualidades precisas, esencia de universalidad y el espíritu rural conveniente, para conseguir nuestra expansión ideaal (...) No puede negarse que las fórmulas formales del surrealismo han sido utilizadas con fortuna por alguno de nuestros jóvenes poetas. Pero aun en el poeta máis delirante, Manuel Antonio -en De catro a catro-, se observa, junto a las más ágiles metáforas, un aire de desesperación romántica, una fina emoción permanente, un sabor racial que viene a comprobar la imposibilidad de que uno de los nuestros, aun el mejor preparado, pueda elaborar poesía químicamente pura. A rebeldía dos "novos" De certo, o poeta rianxeiro non puido ter noticia destas apreciacións. Cabe pensarmos, porén, que acaso non habería de concordar -ou, polo menos, viría matizalas dabondo- con elas. Un Manuel Antonio que si tivo tempo, non obstante, para comprobar como alguén dos seus anos, o autoproclamado "xefe da mocidade literaria galega", Euxenio Montes, desde as páxinas de La Zarpa e comentando a saída de Máis alá!, viña poñer couto, líndes precisos á rebeldía dos "novos". En tres -ao noso ver- esenciais artigos, e tras dar noticia dos inicios da vangarda entre nós –"Algunha noite fomos -Garfias, Caninos, eu- polo viaduto de Madrid inquirindo no cea as estrelas que espiaban a Galicia (...) Vicente Risco establecía conmigo continuas e saudosas simbioses ferventes, e falábanos para que forxásemos (...) unha emoción seculventista nas touzas (...) Comenzamos entón a despretar na Nosa Terra, baixo a sombra agarimosa de Antón Villar, versos estrelecentes afrontados a tódolos ventos da europeidade"-, Montes explicaba por que moi cedo, el e mais os seus compañeiros, abandonaron o proxecto: Obrigounos a iso a sospeita de que quizais causasen máis mal que ben (...) É probábel, pensabamos, que un súpeto troco de aires fixese peligrar a vitalidade do alborexante renacer galego. Aceptando, entón, o maxisterio das "voces virís, xa feitas, repousadas" dos Risco, Cabanillas, Castelao... o autor de Versos a tres cás o neto, remataba as súas liñas auspiciando que Manuel Antonio renegase do contido de Máis alá! Foi -e aínda se mantén en boa medida tal inercia- un lugar común na historia das nosas letras facer fincapé na "modernidade" e "europeidade" do grupo -ou xeración- Nós e no seu, xa referido, carácter de "mestres incontestados". Sen dúbida, trátase de percepcións que han de ser matizadas e corrixidas: en realidade, a común pertenza ao movemento -á atmosfera- do galeguismo non ha de ocultar en ningún caso a verdadeira pluralidade de opcións nunha xeira brillante, que fomos denominar "os anos de prata", infelizmente esnaquizada pola traxedia de xullo de 1936.