Unha nítida reivindicación: a Escola Galega, mais unha insegura e incerta concreción como proxecto

Tiven ocasión de publicar no nº 14 (2010) de Sarmiento. Anuario Galego de Historia da Educación (pp. 27-49) o texto "O Seminario de Estudos Galegos: laboratorio dun Plan Pedagóxico para Galiza": Falei aquí do SEG como realidade, símbolo e semente e procurei facer un recorrido a través das manifestacións do galeguismo/nacionalismo en relación coa educación (formulacións e prácticas), como se pode ler dixitalmente. Terminaba preguntándome: Podería ser considerada a sección de Pedagoxía un laboratorio para un plan pedagóxico para Galicia? A resposta non pode ser simple. Sic et non. […] Se facemos un contraste entre o proclamado e o expresado no conxunto do ideario galeguista, veremos os importantes silencios político-pedagóxicos existentes no espazo galeguista. O balance de actividades da Sección de Pedagoxía do SEG entre 1933 e 1936, ou mesmo dos membros do SEG como tales, no campo pedagóxico é moi limitado, como sinalarei. E aínda así, poderemos falar deste escenario como dun posible laboratorio. Reunía o acerto de comezar a pensar colectivamente os problemas da educación en Galicia e máis tamén un certo ánimo de "proxecto", precariamente desenvolvido. Reunía a Sección algúns profesores e inspectores con certo prestixio e algún coñecemento da escena internacional da educación, como no caso do seu presidente, Manuel Díaz Rozas, inspector xefe do ensino primario da provincia da Coruña, republicano e azañista. Mais as limitacións desta Sección resultan evidentes. Están na fáctica configuración ideolóxica interclasista de quen formaban parte ou se sentían máis ligados á Sección, con predominancia liberal-conservadora, o que limitaba a súa óptica sobre o ideario educativo e programático a propor (Filgueira Valverde, García Vidal, Núñez Búa, Alonso Ríos, Roxerius, Xosé R. Fernández Oxea, o inspector Álvarez Limeses, José Toba e Díaz Rozas), desatendendo o debate de grandes retos presentes nos anos 30 nas políticas educativas: a escola unificada, a escola pública e democrática, a coeducación, a participación social, o laicismo, e o re-deseño do conxunto dos currículos escolares. Cuestións que en Galicia se estaban a facer presentes, en parte, a través das voces urbanas e republicano-socialistas e das e dos ensinantes afiliados ás Asociacións de Traballadores do Ensino que se foron integrando na FETE, ata chegar ao Congreso vigués da primavera de 1936, onde se constituiría —con Apolinar Torres, Víctor Fraíz e Luís Soto— a Federación Galega de Traballadores do Ensino (FGTE-UGT), cos que habería, entón, que abrir desde o SEG o conveniente diálogo, impedido polo 36. Con todo, de non ser a interrupción militar deste proceso, o SEG podería ter sido ese laboratorio, caso de dárselle cita ás outras voces aludidas (o sindicalismo docente e os sectores liberal-republicanos) e se a República puidese continuar, abrindo curso á autonomía política: reuniríase, así, unha mellor intelixencia dos problemas, un mellor coñecemento dos posibles cursos de reforma e dos azos políticos para facelo. Unha valoración similar tiven ocasión de trazala en achegas posteriores, ao falar do ensino no tempo das Irmandades, no libro de Luís Cochón (dir.) (2016): Arredor do tempo das Irmandades, ou cando abordei unha visión de conxunto de Johan V. Viqueira en relación coa educación e as Irmandades da Fala, en 2017, e esta valoración mantívena en "O SEG: a Escola Galega como proxecto", no marco do libro-catálogo A luz do tempo (Ramon Villares, dir.; Cidade da Cultura, 2023) con ocasión da excelente exposición que alí está. O SEG, que foi un destacadísimo crisol de enerxías grupais e individuais arredor da cultura galega (que ensarillaba esforzos procedentes das Irmandades da Fala, d´A Nosa Terra, de Nós, os esforzos editoriais de Céltiga, Lar e outros directamente políticos), chegou a ser relevante —como sabemos— en campos académicos, de edición e socio-culturais, como o da lingua e a literatura, a etnografía e o patrimonio cultural e artístico, a historia, varios aspectos científicos e de aplicación á agricultura e en canto á proxección xurídico-política, pero menos noutros ámbitos, entre eles o pedagóxico. Queremos dicir: as xentes que conformaron o SEG foron en moi alta proporción profesores e algunhas profesoras que desenvolveron un serio traballo cultural e formativo, de orientación galeguizadora, e non hai dúbida sobre a relevancia da súa acción no ámbito da educación social. Mais debemos salientar que nos anos vinte-trinta había un intenso movemento de ideas, de formulacións, de estudos e de prácticas renovadoras configuradoras do pensamento e do coñecemento pedagóxico ou psico-pedagóxico e nisto, a intervención das xentes do SEG foi moi modesta. Son mostras desta modestia que case non se acertara a pasar das proclamas a pór en marcha máis que unha soa Escola do Insiño Galego (de nenos), na Coruña en 1924 (afectada polas limitacións que impuña a ditadura de Primo), debida á rexa vontade do editor Ánxel Casal; que o "Plan pedagóxico pr'a galeguizazón d'as escolas" elaborado por Risco e publicado en Nós en 1921 só tivera en conta as escolas rurais, sen mención da maior complexidade social; que a Sección de Pedagoxía só se constituíra en 1933, tendo como mellores accións explícitas un breve documento de desiderátum sobre un Patronato da Escola Rural Galega, de novo cinguido só á escola rural, os tres concursos escolares convocados en colaboración coa asociación Labor Gallega de Pontevedra, e os Cursos de Extensión Escolar celebrados nesta cidade en 1935; que o Laboratorio de Psicotecnia, creado en 1934, se puxera en marcha sen fundamentación explícita relativa ás súas pretensións; a precariedade do número e da calidade dos modestos libros/folletos didácticos editados: só un par de programas de materias, un texto de xeografía, un de historia de Galicia, e un algo rudimentario Método de lectura en galego, que propuña unha aprendizaxe a partir do deletreo e o silabeo, ben por baixo do que pedagoxicamente se sinalaba na altura, ademais da edición de tres contos infantís en galego. Este non era o panorama que se vivía (aínda dentro da modestia) no caso da euskaldunización escolar, que gozaba de protección das deputacións forais, nin o caso da catalanización, que desde 1013 e ata a chegada da ditadura de 1923, gozara do apoio institucional da Mancomunitat de Catalunya, desde a que se dispuña dunha Secció de Pedagogia, con varias ilustres figuras (Artur Martorell, Alexandre Gali ou Eladi Homs) e de sociedades protectoras da ensenyança catalá, coa edición de libros de texto en catalán. Serán esta modestia e esta precariedade as que a ditadura franquista, coas súas décadas de represión, de silencio e de desautorización, logrará esborrallar na memoria colectiva, o que, porén, non aconteceu, do mesmo modo, noutros casos. Cando entre 1965 e 1966 bota a andar en Catalunya a Asociación Rosa Sensat, de novo coas Escolas d'Estiu, Marta Mata e o grupo promotor partían dunha consistente memoria familiar e ambiental de renovación escolar e de catalanización que o catalanismo acertara a conservar e a renovar a pesar do franquismo, mesmo con algunhas figuras intelectuais situadas territorialmente fóra, pero conectadas co movemento das toupeiras do interior. Reiniciamos, nós, polo contrario, contra mediados dos anos setenta, de xeito ben diferente….e facticamente desprovistos de memoria. O punto de partida En medio de moitas dificultades e con perspectiva uniformista, católica e conservadora, fórase afirmando no tempo da Alta Restauración o sistema educativo (como parte do español). A isto contribuíron as necesidades e expectativas culturais de distintos sectores da poboación; as dos reducidos sectores burgueses, urbanos e vilegos, que favoreceron a existencia de colexios privados, en maior número de propiedade católica, pero tamén as daqueles sectores populares que se ían vendo obrigados a interactuar cos mercados ou a emigrar, en particular, a América; para isto era bo alfabetizarse. Así, se manifesta en traballos de investigación histórico-educativa desenvolvidos por Narciso de Gabriel, Anxo Porto, Xosé M. Cid, Carmen Benso, Vicente Peña, Xosé M. Malheiro, por nós mesmos, e por unha ampla nómina de consistentes achegas históricas. No comezo do século XX a nosa sociedade era tamén escenario de variado dinamismo social e económico, non exento de conflitividade, con distintas expresións e sectores intervintes alén do caciquismo político e dos poderes económicos. Falamos dos reducidos núcleos republicanos, da consolidación de núcleos do movemento obreiro, do extenso agrarismo ou dos sectores de moderado interclasismo, onde acubillaba o rexionalismo, que era en parte memoria do federalismo republicano, e que andaría a dar pasos de afirmación, coa fundación das Irmandades da Fala e coa súa I Asemblea Nacionalista en 1918. En diante, e entre medias dalgunhas expresións de modernización económica e social, este nacionalismo afirmará unha dupla necesidade: a da creación de escolas e outros centros de formación e de orde profesional, e a necesidade da súa xenérica galeguización. Esta perspectiva, intelixentemente tratada, está moi presente nos textos de Johan V. Viqueira de 1917 e 1918. Esta dupla perspectiva será sostida nos ateneos, na prensa, nos mitins e nos textos aos que hoxe lles damos recoñecemento simbólico. Mesmo chegará a ser compartida nos anos 30 por algunhas das Sociedades de Instrucción fundadas en América e das que dependían diversas escolas primarias, en particular nas terras arredor de Silleda e Lalín ou do Baixo Miño. Algúns dos participantes neste escenario, dando un paso máis, xuntarían a necesidade de crear escolas, co seu espírito e as súas prácticas galeguizadas, coa necesidade de que tales escolas fosen ademais novas no seu xeito de ser e de facer, como reclamaban e practicaban Alonso Ríos e José Toba, ou con algunha distancia do nacionalismo, Apolinar Torres e María Barbeito, tomando todos distancia do que se podía entender por unha escola tradicional ou aínda rexeneracionista. Estas tres necesidades, en particular a de galeguizar as escolas e a de que fosen novas, están no substrato da reivindicación da galeguización escolar entre 1915 (Estudios Gallegos) e o congreso de constitución da Federación Galega de Traballadores do Ensino en maio de 1936 (reunindo varios centos de ensinantes galegos), que entre outras iniciativas ía dar lugar á creación da primeira revista do profesorado coa cabeceira en galego: A escola do traballo. Apolinar e Víctor, asasinados; Soto, fuxido e exiliado. Entre medias, a acción das toupas íase vendo: as cabeceiras Escuela Vivida, Boletín de Vanguardia Pedagógica (na Coruña), Escuela del Trabajo (Ourense), a asociación de Vanguardia Pedagógica, o intento de creación da "Sociedad Paidológica Gallega", os cursos de Extensión escolar en Pontevedra e entre os nomes de ensinantes, algúns xa citados, Álvaro das Casas, Gustavo Díaz Sánchez, Otero Espasandín, Rafael Dieste, Ramón M. López, Alonso Ríos, Nuñez Búa, Filgueira, Díaz Rozas, María Barbeito, Rogelio Pérez (Roxerius), Xosé R. Fernández Oxea... ata o mozo Avelino Pousa… nunha certa mestura de nacionalistas, rexionalistas e republicanos. Formulaban a galeguización e a renovación para responder a necesidade de que, entre outros aspectos, a lingua galega fora algo máis acollida (logo de ser tan denostada) e puidera respirar no contexto escolar, como así foi en numerosos casos no contexto da República, onde ao faltar recursos didácticos escritos en galego, era o xornal A Nosa Terra o que servía de texto escrito de uso escolar. Era a lingua ambiental dominante entre a infancia e a adolescencia, fóra de reducidos núcleos urbanos e vilegos: a impregnación sociocultural galega enchoupaba, entón. as vidas escolares e no exterior das escolas había unha densa cultura. Por exemplo, o mundo mariñeiro e o mundo campesiño atesouraban unha profunda riqueza cultural que impregnaba as vida infantís, como o deixa ver este texto de Neira Vilas, pertencente ao seu libro Aquel neno: O avó fóralle dicindo nomes que el deprendía con moito afán. Nomes de paxaros e de peixes e de ferramentas, nomes de herbas e de flores dos prados e do resío. Nomes escritos nalgunhas lápidas do atrio. Nomes das leiras e dos lugares dos arredores. Nomes das familias das casas da parroquia e dos veciños que estaban lonxe... Dicíalle que as palabras eran vida, que os nomes das cousas servían para que a xente se entendese e que o mundo se mantivese en pé. Tamén Ramiro Fonte se referiu en 2003 en Os meus ollos a esta similar vertente: As familias que vivían do peixe atesouraban a verdadeira memoria popular de Pontedeume... Analfabetos, manexaban oralmente o fermoso dicionario do mar. Aprendíannos que as embarcacións do peirao se correspondían con distintos nomes, como caiuco, bote ou buceta, e que eran necesarios outros nomes como estrobo, tolete ou rizón para poder navegar nelas. Na súa memoria están trazadas as cartas náuticas da ría de Ares, e gardaban os nomes dos baixos, dos rochedos, das penas, as marcas que tomaban como referencia no litoral para pescar á liña. E Bal y Gay detecta algo similar cando co asturiano Eduardo Torner andaban á colleita de cantigas entre as crianzas das escolas do rural galego para compoñer o Cancioneiro escolar galego, que non chegou a porto e anda perdido. Esta consciencia de que fóra das escolas vivía unha profunda dimensión cultural e a súa consideración por parte dos sectores sociais máis sensíbeis desde o punto de vista cultural debía traducirse na galeguización e na renovación escolar. Nesa dirección comezaba a laborar a Sección de Pedagoxía do Seminario de Estudos Galegos. Cabía agardar que diso aparecesen froitos novos e valiosos, que case só quedaron no comezo: realidade, símbolo e sementeira.