Mulleres no Seminario de Estudos Galegos

Desde que se produciu a entrada oficial das mulleres nas universidades en 1910 e até a fundación do Seminario de Estudos Galegos en 1923, foron moi poucas as que pisaron os claustros universitarios. Pasaran 13 anos desde que o ministro Julio Burel recoñeceu o seu dereito para accederen libremente ás carreiras superiores, mais o número das matriculadas na Universidade de Santiago, na década de 1920, aínda era moi reducido. Por iso, non resulta estraño que a súa presenza no SEG, entidade ligada á USC, fose case testemuñal. Foron poucas as socias numerarias e as súas vidas e actividades ficaron, na maioría dos casos, silenciadas, sen fixar, ausentes do discurso oficial e do ensino académico, excluídas da historia. Porén, houbo que ir respigando en diferentes fontes, con paciencia, as pegadas que deixaron para recuperar as súas traxectorias. Carmiña Sierra Domínguez Situámonos no outono de 1923, cando se oficializou a constitución da entidade, o 12 de outubro, na casa onde viviu algún tempo Rosalía de Castro en Castro de Ortoño (Ames). Apenas un mes despois entrou no SEG Carmiña Sierra Domínguez (1906-1996), unha moza de 17 anos que cursaba o 2º ano de Filosofía e Letras. Sierra, unha grande descoñecida até este momento, natural de San Xulián de Requeixo (Pontecesures), pertencente a unha familia da burguesía cesureña, iniciara a carreira o curso anterior. Integrada no ambiente cultural compostelán, participou nos primeiros traballos colectivos, de preparación de fichas sobre bibliografía e iconografía galegas que levaba cada seminarista ás xuntanzas… Finalizada a carreira, como catedrática de Literatura, impartiu aulas en institutos andaluces e no Instituto Obreiro de Madrid. Tras o levantamento militar entregouse á defensa dos valores cívicos e sociais que representaba a República desde a actividade política, como militante do Partido Comunista de España (PCE). Na posguerra viviu co seu home en Cortinallas (Pontecesures), onde rexentaron unha granxa agropecuaria, traballo que compaxinaron cunha intensa actividade política clandestina. Detida en 1946, pasou por un consello de guerra sumarísimo e estivo tres anos encarcerada. Ao saír de Ventas, tras permanecer algo máis de dous anos en Madrid na libraría de Sánchez Cuesta, exiliouse en Venezuela, traballou en diferentes oficios e só regresou unha vez a Galiza, a terra que sempre amou. Luísa Cuesta Gutiérrez Profesora de Historia Universal de Carmiña Sierra foi a vallisoletana Luísa Cuesta Gutiérrez (1892-1962), bibliotecaria, docente e investigadora, que deixou unha pegada perdurábel na Universidade de Santiago, cidade onde residiu entre 1921 e 1930. Cuesta non é unha descoñecida, mais a actividade desenvolvida os anos de estadía en Compostela apenas foi investigada. Alén de facer importantes contributos como bibliotecaria da USC, ocupou unha auxiliaría na Facultade de Historia, fixo interesantes traballos de divulgación e participou como oradora en diferentes actos. Proposta como socia numeraria do SEG en outubro de 1924, ingresou coa investigación "La emigración gallega a América", publicada en Arquivos do Seminario de Estudos Galegos (1932). Na súa traxectoria profesional salienta a faceta investigadora, que iniciou en Compostela, sobre a propia universidade, a emigración, a imprenta, impresores e libreiros, bibliotecas, estudos americanistas e inquietudes feministas. Após o golpe militar, polo seu compromiso político-sindical, na FETE-UXT e no PCE, foi acusada de "extremada esquerdista" e sancionada co traslado do seu destino, a Biblioteca Nacional de Madrid, durante uns anos. María Corredoira A sona e prestixio alcanzados pola pintora coruñesa María Corredoira (1893-1970) levárona ao SEG. Ingresou o 27 de abril de 1928 coa presentación do óleo Cabeza, segundo Alfonso Mato. Tampouco é unha descoñecida, si unha pintora silenciada e esquecida, mais nas primeiras décadas do século XX tivo moita proxección pública. Con inclinacións artísticas desde moi nova, cando se trasladou a Madrid, en 1914, xa recibira unha Medalla de Ouro na Exposición Rexional de 1909. De volta na súa cidade natal dous anos despois, estabeleceuse na rúa de San Andrés e comezou a mostrar as súas obras en escaparates comerciais, medio habitual de exposición naquel tempo. Na II Exposición de Arte Galega (1917) –considerada polo voceiro irmandiño A Nosa Terra como un "ensaio triunfal de nacionalismo artístico"–, estivo María Corredoira, pintora profesional a partir de 1920. Cunha carreira expositiva ininterrompida, fixo a primeira mostra individual en 1925 e expuxo a súa obra en cidades galegas e de fóra da Galiza. Tras a guerra civil, dedicouse sobre todo á docencia na Escola de Artes e Oficios da Coruña. En 1938 entrou na Real Academia de Belas Artes Nosa Señora do Rosario. A derradeira exposición en que participou foi na Coruña en 1966, catro anos antes da súa morte. Sara Leirós Fernández Vinculada ao ensino estivo Sara Leirós Fernández (1897-1978), a ensaísta que ingresou no SEG en outubro de 1929 co traballo El Padre Feijóo. Sus ideas crítico-filosóficas, que viu a luz en 1935 nas publicacións do Seminario. Natural das Neves (O Condado), após os primeiros estudos en Pontevedra, formouse na Escola de Estudos Superiores do Maxisterio. Cos profesores De Hoyos e Barnés traballou sobre pedagoxía de persoas con discapacidade, metodoloxía científica e paidoloxía. En 1928 entrou como profesora numeraria na Escola Normal de Ourense e iniciou unha carreira docente que continuaría na de Santiago, a onde chegou en 1945 e de onde saíu xubilada. Alén do desempeño profesional, participou en actividades de extensión cultural, como conferenciante, e, co obxectivo de ampliar a formación, foi pensionada pola Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas (JAE) para unha estadía en Francia, Bélxica, Holanda, Suíza e Italia, en abril de 1936. Á súa actividade académica, formativa e de extensión cultural, hai que engadir os libros publicados, algúns de marcada espiritualidade: alén do citado, é autora de Compendio de Geografía General (1934); Dimensión teológica del concepto cristiano de la pedagogía (1963); El cuidado (1963); Pedagogía y salvación en la mentalidad hispánica (1967); El Padre Feijóo. Su Magisterio. Antología de sus obras (1967); Pedagogía hispano-cristiana en su dimensión espiritual (1973); Despliegue (1973); Por el camino (1975). Josefa Iglesias Vilarelle Ligada ao maxisterio estivo Josefa Iglesias Vilarelle (1883-1966), que ingresou no SEG en outubro de 1929. Compostelá de nacemento, viviu desde moi nova en Pontevedra, onde obtivo o título de Mestra Superior (1904) e exerceu a docencia en Carnota, Darbo (Cangas), Cerdedo e Mourente, ambas de Pontevedra. No terreo social, militou no Partido Galeguista mais, a raíz da discusión sobre a conveniencia da coaligárense coa Fronte Popular, ingresou na Dereita Galeguista, en 1936, e fixo parte da directiva como tesoureira. Colaboradora da sección de Pedagoxía do SEG, preocupouse pola problemática lingüística no ensino, e nesa liña saíu do prelo en 1932, dentro das Publicacións Escolares do SEG, Método de lectura, primeiro texto didáctico escrito en galego para o ensino da lectura. Cando o maxisterio galego andaba na procura dunha liña de renovación metodolóxica, a aparición deste manual foi acollida de forma desigual: desde a Asociación de Traballadores do Ensino de Ourense, o mestre Herrero Fuentes sinalou que non tiña nada de orixinal, excepto estar en galego. Porén, desde outros medios foi acollido con boas valoracións: Manuel García Barros, desde El Emigrado e El Pueblo Gallego, saudou a súa aparición e puxo de relevo o entusiasmo patriótico, os fondos coñecementos metodolóxicos e o amor á Terra da mestra de Mourente, e engadiu que "a verdadeira redención do pobo ten que vir pol-a escola". Vicente Risco valorou como vantaxe o que era visto como demérito: o emprego dun método tradicional mellorado, que favorecería a súa posta en práctica, xustamente porque parte do profesorado se formara nos métodos tradicionais. Dolores Lorenzo Salgado Un dos membros máis activos do SEG foi o profesor da USC e membro da entidade Isidro Parga Pondal, que dirixiu a sección de Xeoquímica. Parga incentivou a incorporación das mulleres nas equipas de investigación e no propio SEG, como sinala Leonardo Docanto na revista Tierra y Tecnología (nº 43, 2013). Como reflexo do seu carácter aperturista e moderno tentaba mellorar a preparación das estudantes para iniciárense na carreira investigadora. Así, Dolores Lorenzo Salgado e Amparo Arango Fernández fixeron investigacións xeoquímicas co profesor sobre minerais, rochas e areas galegas, pouco estudadas até aquel momento. Dolores Lorenzo Salgado naceu en Lugo en 1905, onde seu pai, Manuel Lorenzo Gil, exercía como inspector de ensino primario. Estudou na Escola Normal e fixo o bacharelato entre 1921 e 1925, ano en que comezou Químicas –cando a familia xa residía en Compostela–, carreira que finalizaría en 1930. Pouco antes de finalizar os estudos, presentou o traballo de ingreso no SEG o 9 de novembro de 1929: "Sobre la presencia de la magnetita y la ilmenita en las arenas de las playas gallegas", publicado en Arquivos do Seminario de Estudos Galegos, (1930), en coautoría con Isidro Parga; tamén viu a luz nos Anales de la Sociedad Española de Física y Química o mesmo ano. Nomeada profesora auxiliar de Química Técnica da Facultade de Ciencias en 1930, en 1939 solicitou o traslado á Facultade de Farmacia de Madrid. Nada máis podemos achegar sobre esta profesora e investigadora. Amparo Arango Fernández Tampouco podemos ofrecer demasiados datos de Amparo Arango Fernández, nacida na Habana o 2 de abril de 1907. Cursou o bacharelato no instituto de Lugo e, de 1926 a 1931, licenciouse en Químicas e en Farmacia. Ao igual que Dolores Lorenzo, formou parte da equipa de investigación de Isidro Parga e ingresou no SEG en 1929 co traballo, asinado en coautoría co científico galego, "Contribución al estudio de los minerales de wolframio de Galicia: III. Análisis de las wolframitas de Juno, Monte Neme, Casayo, A Veiga y Vilacoba", publicado como separata da revista Anales de la Sociedad Española de Física y Química (1930). Encarnación Fraga Padín Non ingresou na institución, mais si tivo algunha vínculación co SEG, Encarnación Fraga Padín, natural de Cambados (1900-2000), que fixo a carreira de Químicas na USC entre 1925 e 1930, traballou con Parga Pondal e, publicou un estudo en coautoría co seu mestre, "Quimismo de la pepmatita litinífera de Goyás (Lalín)", en Anales de la Sociedad Española de Física y Química (t. XXXII, 1934). Pura Lorenzana Prado No ambiente universitario compostelán da década de 1920 tivo moita proxección Pura Lorenzana Prado (1907-1997), natural de Vilasante (O Saviñao), mestra e licenciada en Filosofía e Letras en 1928. Ingresou no SEG o 3 maio de 1930 e fixo parte da campaña para o estudo das mámoas do Saviñao con Cuevillas e Fraguas, que deu pé á publicación "Mámoas do Saviñao. A anta de Abuime e a necrópole do Monte da Morá", en Arquivos do Seminario de Estudos Galegos (1930). Unha galega que se moveu en círculos galeguistas, con moita capacidade de liderado, que estivo –case sempre soa– en espazos tradicionalmente ocupados por homes. Cunha brillante carreira docente, iniciada na USC, exerceu en Tui e Ourense durante a guerra, regresou a Compostela o curso 1941-1942 como catedrática de Xeografía e Historia, e impartiu aulas nos institutos Xelmírez e Rosalía de Castro, do que foi fundadora e directora até 1955, ao tempo que seguía nunha auxiliaría na Facultade de Filosofía e Letras. Foi nomeada Inspectora Extraordinaria de Ensinanza Media en 1956. Tivo moita repercusión unha conferencia que pronunciou o 3 de maio de 1929, organizada pola Asociación Católica Feminina de Santiago e publicada en dous suplementos de Nós (1931). Un acto de signo galeguista no que declarou o amor pola terra, pola lingua de noso, pola literatura, pola arte e onde reclamou o termo nazón para se referir a Galiza, o que non empata ben cos cargos políticos que asumiu durante a guerra. Segundo Alfonso Mato, exerceu diversos cometidos para o goberno de Burgos, entre eles o de Depuradora das Bibliotecas Públicas. En 1940 o Ministerio de Guerra do Goberno de Franco concedeulle a Medalla de Campaña de Retaguardia por méritos e servizos. Alén das socias numerarias, houbo socias protectoras, algunhas ben coñecidas, que non podemos lembrar por razón de espazo.