'Galicia está pobre, e á Habana vou'

Esta é a historia de como un deputado a Cortes que nacera en Viana do Bolo abusou da confianza e da necesidade do seu pobo. Fíxoo coa única intención de enriquecerse. Enganou e explotou a case 2.000 persoas necesitadas que, confiando nel, emprenderon viaxe a Cuba sen ser conscientes de que ían á illa para traballar como escravos. En Galicia non tardou en coñecerse o triste destino destes homes. Moitas das súas esposas enviaron cartas ao goberno en Madrid denunciando a situación. A palabra escrita converteuse en ferramenta de denuncia, a literatura tamén. No ano 2021 a escritora Bibiana Candia (A Coruña, 1977) publicou Azucre, a súa primeira novela. Xusto un ano despois, Xurxo Chapela traduciuna ao galego para que a publicase a editorial Kalandraka con debuxos de Xosé Cobas. O texto, en capítulos breves, achégase á historia dos case 2.000 galegos que, a mediados do século XIX, viaxaron a Cuba enganados. Forzados pola miseria e crendo que ían traballar en labores agrícolas foron vendidos como escravos. Algo antes, en 2015, tiña abordado este escuro episodio Elisa Vázquez de Gey (Lugo, 1955) nas páxinas de Una casa en Amargura. O ficcionado constitúe, fóra de toda dúbida, un dos sucesos máis sinistros da nosa historia recente. Para comprendelo cómpre remontarse a comezos do XIX. Daquela Cuba, colonia española, era a primeira produtora de azucre do mundo. Para moer e procesar a cana nos enxeños precisábase dunha gran cantidade de man de obra. Durante séculos foron os escravos negros os que se ocuparon de tan dura tarefa. Calcúlase que a fins do XVIII había na illa sobre 50.000 escravos e que en 1841 a cifra ascendera a 450.000. A trata de escravos aboliuse oficialmente no Congreso de Viena o 8 de febreiro de 1815. En España a escravitude rematou, tamén oficialmente, 22 anos despois, en 1837, pero nos territorios de Ultramar, Cuba e Puerto Rico, a agricultura e os intereses económicos conformaron unha realidade que seguía servíndose, sen grandes disimulos, da explotación de seres humanos. A mediados do XIX a falta de man de obra escrava en Cuba converteuse nun verdadeiro problema para os facendeiros españois. Aproveitando esta situación, Feixoo de Soutomaior fundou a Compañía Patriótica Mercantil e presentou ante as autoridades cubanas un proxecto que pretendía facer da inmigración un negocio e suplir a man de obra escrava con campesiños galegos que, ademais, axudarían a branquear a poboación do país, moi ennegrecida tras tantos anos de trata de escravos. O goberno aprobou sen reticencias a iniciativa. Baixo a consigna de que un galego traballaría por dous negros, Soutomaior escravizou, mesmo ata provocar a morte, a moitos dos seus compatriotas. Entre marzo e agosto de 1854, a Compañía Patriótico Mercantil trasladou, en oito expedicións, a un total de 1.744 mozos que, fuxindo da fame e da pobreza, ocuparon nos enxeños azucreiros o lugar dos escravos liberados. A primeira expedición chegou a La Habana o 6 de marzo de 1854. Os traballadores, maioritariamente analfabetos, asinaran un contrato que non podían romper. Nel, aceptaban a retirada do pasaporte, xornadas laborais de ata quince horas, castigos físicos se non cumprían con elas e a recepción dun soldo sensiblemente inferior non só ao do resto de colonos españois senón tamén ao dos antigos escravos. Na literatura galega hai moitas pegadas de todo o descrito. Un dos primeiros en dar noticias foi Xoán Manuel Pintos (1811-1876) que en Contos da aldea que parecen historias da vila ou historias da vila que parecen contos da aldea (1858-1859), di: ¡antes vendíanse os negros agora véndense os brancos! Co'esta sola diferencia: que aqueles iban máis caros pois ¡hai brancos que se venden por medio par de zapatos! Pouco despois alguén que coñecía ben Cuba, o poeta Manuel Curros Enríquez (1851-1908), na celebre "Cantiga" incluída en Aires d´a miña terra (1880) pero escrita antes, en 1869, denunciaba as viaxes que en "negreiros vapores" facían os traballadores galegos. Son famosos os versos: Lonxe d'éla de pé sobr'a popa D'un aleve negreiro vapor, Emigrado, camiño d'América Vai o probe, infelís amador. Case cincuenta anos máis tarde, Ramón Otero Pedrayo, que coñecía ben o sucedido e mesmo fora compañeiro de estudos dos fillos de Urbano Feixoo de Soutomaior, dedícalle un dos capítulos da segunda parte de Os camiños da vida (1928). O texto, titulado "O barco negreiro", comeza por describir a situación de miseria que obrigou os homes a emigrar: Daquela houbo unha grande fame por toda a redondeza da Galicia do sur […]. Moitos vellos morrían de necesidade alongados riba dunhas podres mangadas de palla. Trecoleaban paisanos de bocio botados dos casais pola pouta xudicial. Inzábanse as partidas de ladróns, coma os piollos no corpo enfraquecido pola febre. Só rían os prestamistas encovando ouro nas fondas gavetas. A capital da provincia, co seu xefe político, os seus saraos con música italiana, as súas chisteiras, xogaba a comedia dun vivir importante despois de rematada a guerra […]. Indiferente á fame, pechaba cedo as portas e doíase da demora do pago das rendas e trabucos. Explica a continuación o engano. Os mozos ilusionados ante a "perspectiva de traballar nun enxeño en terra quente e farta onde corría o ouro cando as arroiadas levaban os callaus dos camiños, se ataban os cans con chourizos e había fontes de viño e de mel". Os primeiros emigrantes saen da aldea ao anoitecer, un día de finais de xaneiro. Unha vella, a Xenara Corda, "esmaciada pola fame, envolta en mouros farrapos" cando os ve partir, bérralles: "Non camiñedes, meus fillos inocentes. Ides vendidos como unha grea de ovellas, tratados como escravos. Eses homes sonvos peores que os xudas que venderon a Noso Señor". Pero sen dúbida o escritor galego que máis esforzos dedicou a denunciar o sucedido foi o coruñés Xosé Lesta Meis (1887-1930). El mesmo emigrara sendo un adolescente e coñecera en primeira persoa o traballo nos enxeños. Inda que non formou parte das expedicións de Feixoo e chegou á illa bastantes anos despois, compartiu experiencias semellantes. En Manecho o da rúa, a noveliña publicada en Lar en 1926, describe a chegada á illa e o internamento en Triscornia: Triscoria lle non pareceu tan mal como oieu dicir. Ë unha agra grande cerrada todo arredor con aramios de picos. Dentro hai casas de madeira. Alí comen e dormen os emigrantes hasta que os veñen buscar os amigos, as familias ou capataces e axentes par os inxenios. Cóbranlle á cada un tanto por día. O importe págao quen veña buscalo. Cando entra un capataz ou axente a contratar homes van todos correndo á pé d'él pedíndolle que os leve. O capataz vai escolmando os mellores si hai fartura. Busca os máis gordos e fortes. Mirallel-as más. Despois, do que ganen co traballo, descóntalles o que pagou por eles en Triscornia. O malo é que os emigrantes d´esto non saben nada. Non hai quen lles diga ao salir en canto van empeñados. O capataz ou axente pode facérllel-as contas que queira. Esto parecerá increible habendo na Habana un Centro Galego como hai. Pero é verdá. Unha verdá moi triste. Algo máis adiante, no mesmo texto, explica: Un inxenio é unha fábrica de azucre mais ou menos grande, con mais ou menos interés, según a sua importancia industrial. No aspeito xurídico-político social é un aparte da vida xeneral de Cuba. Os hábitos da escravitude consérvanse os mais d'eles. Eisisten os maiorales, Antes, cando non o podía usar ninguén, levaban machete e bergallo. Hoxe, que todo o mundo pode andar con machete, andan eles con revólver, ademais de levar machete tamén. O dono do inxenio, ou quen o represente, fai e desfai. Para esto ten guardias postos por él, mandados por él, e pagados por él. Esto abonda para que se comprenda que toda a xente do inxenio está sometida â súa voluntá. Si sucede algún percance, os autores son levados a diante d´él pol-os guardias, e él decide o que ha de ser. Sômente casos graves chegan á conocimiento do Xuzgado, que está a unha ou duas leguas desviado do inxenio. Hasta recorrer esa distancia, non se atopa, pol-o xeneral, o primeiro pobo. A xente do inxenio componse cáseque toda de galegos e pretos. En "Crónicas cubanas. Como viven los inmigrantes en los ingenios", un artigo asinado en El Ideal Gallego: Diario Católico, Regionalista e Independiente o 6 de maio de 1918, Lesta Meis insiste: O que é máis propio, máis característico dun enxeño: sucidade, sucidade e sucidade. Sucidade no chan, sucidade nas covachas, vulgo vivendas, e, como é natural, sucidade nas persoas. As vivendas dos traballadores son uns cubís, baixos, sucios por dentro e por fóra, sen máis ventilación, alí onde fai tanta calor, que aquela que pode entrar pola porta, o pouco tempo que pode estar aberta. No noso idioma rexional chamariámoslles "cortellos". […] Ademais de altos empregados e algúns que están de "arribada forzosa", non hai máis brancos nos enxeños que os nosos compatriotas. A masa xeral de traballadores fixos é de raza negra. Nacen no enxeño, críanse no enxeño, axúntanse no enxeño e morren no enxeño. Desde que nacen son sometidos, como todos, á obediencia cega e caprichosa do dono do enxeño. Se o dono do enxeño di que non se pode cantar, non hai quen cante; se di que ninguén pode pasear, ninguén pasea; e se manda que ás catro da tarde ninguén saia da súa covacha, vulgo vivenda, non hai quen se atreva a saír […] Polo que queda dito paréceme que se deduce facilmente que o dono dun enxeño é, para os que nacen nel, dono e señor. Basta un xesto seu para que todos baixen a cabeza. E como o hábito fai ao home, o que fai cos negros do enxeño, faino cos demais traballadores. Para iso ten á policía á súa disposición, posta por el, pagada por el y mandada por el. E para iso en varias leguas a la redonda, non hai máis voz que a súa. En Estebo (1927) o autor consolidou a denuncia da escravitude galega como un dos seus grandes temas. Nestas liñas precisa algo máis os horarios e os honorarios da zafra: O inxenio traballa día e noite. Non para, senón que teña algunha avería. Os homes túrnanse cada seis horas. Para ganal-o día de xornal, teñen que traballar dous turnos; un de día e outro de noite, que veñen sendo doce horas. Moitas veces faltan homes n-algún turno, e destonces buscan a quen queira traballar un extraordinario. O que o faga traballa dazaoito horas seguidas, doce no d´él e seis no outro. Pero tamén gana xornal e medio. Hai quen traballa oito e dez e hastra trinta turnos extraordinarios, se lle deixa o corpo; e ô cabo do mes cobra por corenta e cinco días de xornal. Ou sea, que mentras un que non faga turno ningún extraordinario cobra somente trinta pesos, porque na zafra gámase un peso ô día, o que faga os trinta turnos extraordinarios cobra corenta e cinco pesos. Son moi poucos os que poden facer trinta turnos extraordinarios, porque son moitas horas de traballo â reo. Noutra entrega das "Crónicas cubanas", titulada esta "Reclutando exclavos. Labor perniciosa. La funesta ilusión. La amarga realidad", publicada o 5 de novembro de 1917, conclúe: E chegará a La Habana e verá que todo o que lle dixeron é mentira; que, a pesar de que traballa un día e outro día, entre miserias e tristezas e abandonos e sarcasmos, non pode realizar o soño […] a zafra farase a gusto dos donos de enxeños, que encherán as súas insaciables arcas, e o pobre traballador terá que traballar doce horas e máis diarias, seis de día e seis de noite, por un soldo mesquiño que non lle permitirá en moito tempo librarse da vida de inferno que ten que levar nos enxeños. E cando logre, a costa de imprescindibles necesidades físicas, reunir 50 duros para mandar aos seus, terá que pagar o 20 ou o 25 por 100: un real por cada peseta. Se por librarse de tal cousa, gárdaos para levalos consigo cando se vaia, non o consenten. O día que queira embarcarse, cachearano ben e quitaranlle ata a última cadela chica que teña. A nosa literatura fala alto e claro da abolición lenta, dolorosa e a todas luces ineficiente da escravitude e do pouco transparente tránsito a ese "novo" abuso laboral que pouco se diferenciaba en realidade das antigas prácticas. Inmigrantes que contraen débedas para poder viaxar ao país que precisa do seu traballo, xornadas extenuantes e condicións abusivas. O sufrimento inmenso dos explotados e a pegañenta tea de intereses que os envolve e lles impide cumprir o soño que os movera a desprazarse. Ideas que están hoxe moi lonxe de soar extintas, antigas e superadas pois, por desgraza, todos sabemos que forman parte da realidade de moitos seres humanos no mundo. Un novo modo de explotación, esa escravitude moderna puerilmente disfrazada, que as galegas e os galegos coñecemos en carne propia. Cómpre non esquecelo.