Fotografías para a memoria do país: vida e morte a través da lente de Edelmiro Méndez

No sur da comarca da Mariña, o concello da Pontenova vive a súa historia a través das fotografías de Edelmiro Méndez. Gaiteiro, zapateiro e fotógrafo, tres oficios que definiron a súa vida e que o converteron en parte fundamental da actividade cultural da vila. Así, cunha cámara Kodak Retina IA ao lombo, Miro percorreu os camiños da contorna da Pontenova retratando un momento de cambio na Galiza e mantendo viva a memoria das persoas ao tempo que o campo se mecanizaba, o transporte evolucionaba e a globalización comezaba a agromar. Son moitos os negativos que o seu traballo deixou tras de si, xeracións enteiras gravadas na imaxe e unha proba histórica e visual de gran valor etnográfico. A amplitude, diversidade e calidade deste arquivo fotográfico, así como a rigorosidade na clasificación e documentación do mesmo, é o que permitiu que parte do seu traballo se recolla de maneira póstuma no libro Edelmiro Méndez. Da Terra que fomos, unha obra publicada pola Editorial Canela. A través deste recompilatorio dalgunhas das imaxes tiradas por Edelmiro entre 1957 e 1964, un período especialmente significativo para a Galiza, conséguese unha aproximación de especial interese á sociedade e ás transformacións históricas do país. Un arquivo de gran valor Hai algo nas fotografías de Edelmiro, definido nalgúns dos textos que acompañan o libro como a mirada, a relación da paisaxe coas persoas retratadas ou a complicidade entre fotógrafo e fotografados, que leva a entender esta obra como un activo fundamental para a cultura e memoria do país. Como explica en conversa con Sermos Galiza Xosé Manuel Méndez, fillo do fotógrafo e un dos impulsores deste proxecto, a idea de recompilar as fotografías de Edelmiro nunha obra editorial é algo que estivo sempre moi presente entre a familia do fotógrafo, especialmente ante a conciencia da importancia do arquivo fotográfico que conservaba seu pai. Así, Xosé Manuel asegura que este é un proxecto no que leva traballando “máis de 10 anos”. Con esta inquedanza en mente, Xosé Manuel comeza por contrastar a idea inicialmente con Anxo Fernández Ocampo; profesor do departamento de tradución e lingüística na Universidade de Vigo (UVigo), a escritora Luz Galocha e o escritor Xoán Ramiro Cuba. É por este último que a proposta chega a Pablo Quintana, editor do libro. Cun arquivo tan extenso, o primeiro paso foi seleccionar o período que se buscaba retratar e elaborar unha primeira dixitalizacion dos negativos enmarcados nesta etapa. Partindo dunha escolla inicial de arredor de 4.500 negativos, foron varios os procesos de cribado e selección que se tiveron que producir até chegar ás 219 imaxes finais que compoñen o libro. Un proceso de selección, dixitalización e produción para o que foi fundamental a Editorial Canela, encargada de traballar sobre os negativos orixinais. Neste sentido, Pablo Quintana, editor do libro, asegura en declaracións a Sermos Galiza que o interese por “manter o negativo completo”, foi unha das máximas que se seguiron no proceso de publicación, procurando con isto “conservar o encadre de cada unha das fotografías” tal e como o realizara Miro. Para potenciar visualmente este encadre orixinal, na edición do libro as fotografías acompáñense dun borde negro que permite apreciar até onde chega o fotograma. Aínda que buscando a maior precisión nas imaxes a través do revelado das zonas máis escuras ou mediante a limpeza das manchas froito da dixitalización, desde a Editorial Canela entenden que conseguiron “manter o espírito e limpeza coa que Miro revelaría estas fotografías”. No que á calidade do libro se refire, Pablo Quintana non dubida en afirmar que o traballo de Gráficas Lar foi fundamental para a obtención dun resultado final do que se senten “moi orgullosos e satisfeitos”, remarcando con isto a importancia de “traballar sempre con empresas galegas” e agradecendo a colaboración da Área de Cultura da Deputación de Lugo. A memoria Para entender a complexidade das fotografías de Edelmiro como unha mostra da sociedade da época de gran valor etnográfico, débese destacar non só a variedade e calidade do seu arquivo fotográfico, senón a rigorosidade coa que se documentaron e conservaron todas as imaxes. Con isto presente, Xosé Manuel Méndez constata que este proceso de elaboración dos pés que acompañan as fotografías é unha das variábeis que dotan de “gran valor” o libro. Para este proceso tanto Xosé Manuel Méndez como Pablo Quintana coinciden na relevancia do traballo realizado por Edelmiro, “un arquivo simple, mais moi efectivo”, tal e como o define Xosé Manuel. Desta forma, as anotacións feitas a man en cada un dos carretes serven como punto de partida para referenciar e identificar “datas, lugares, persoas e acontecementos”. A partir destes indicios comezou un extenso proceso de entrevistas a través da Pontenova na procura de, en palabras de Pablo Quintana, “ofrecer unha documentación rigorosa”, e satisfacer con isto todas as inquedanzas que os lectores e as lectoras puideran ter ao achegarse a este libro, un complemento de valor histórico que, ademais, segundo salienta Quintana, “pedían as fotografías”. Este foi un proceso complexo. Neste sentido, Quintana argumenta que “á xente que queda viva daquel entón tamén lle custaba recoñecer as persoas das fotografías porque pasaron moitos anos, a xente cambiou e a memoria tamén axudou a diluír esas imaxes”. A pesar disto, amósanse moi satisfeitos do traballo conseguido e especialmente orgullosos da pegada que esta obra está deixando e deixará na localidade. Unha repercusión que, a poucos meses da publicación do libro, xa se comeza a presenciar. Así, malia quedar algúns dos pés de fotos incompletos, a día de hoxe, e ante a difusión e aceptación desta obra, foron varias as imaxes que conseguiron identificarse. Esta é, segundo Pablo Quintana “a maxia do libro e destas fotografías”, conseguindo con estas instantáneas que “moita xente se poida recoñecer”. A pesar das dificultades que supuxo a procura de información, as entrevistas permitiron, como asegura Quintana, “percibir o goce dos informantes e crear un diálogo con eles a través das imaxes”. Unha idea que se retoma nun dos textos que acompañan o libro, en concreto o de Anxo Fernández Docampo na súa interpretación da imaxe como “un elemento de comunicación e cohesión social que permite a creación dunha tertulia arredor da fotografía”. Veciños de Neipín, o Cereidal e Muiñou nun descanso da mallega. Agosto de 1957. A mirada da cámara A selección das fotografías transcorridas entre os anos 1957 e 1964 non é unha decisión casual. A pesar de coincidir estas datas coa etapa na que Edelmiro se inicia na fotografía, ou precisamente por isto, o traballo desta época constitúe unha mirada limpa dun período de intensos cambios e transformacións. Neste sentido, Xosé Manuel Méndez destaca a importancia destas fotografías no retrato dunha época, a transcorrida entre os anos 50 e 60, na que “se inicia un cambio que nos leva á situación actual de globalización”. Uns anos nos que, ademais, comeza a producirse un éxodo rural moi marcado polo proceso de industrialización. Así, mediante a “representación da sociedade local tradicional”, conséguese a creación dun arquivo visual de “gran valor histórico e documental”. Desde a contraposición de imaxes nas que se superpón o transporte animal até a chegada masiva dos primeiros vehículos a motor, a introdución da maquinaria nos labores do agro ou os traballos colectivos... as fotografías de Miro representan, como apunta o fillo do fotógrafo, “un rural vivo”. Pablo Quintana, pola súa parte, concorda na relevancia de “reflectir unha época de cambio”, mais pon tamén o foco na transcendencia destas fotografías máis alá da contorna da Pontenova. Así, a través do “reflexo desta sociedade local”, obtense un significado de tal magnitude que permite “exportar estas imaxes ao resto da Galiza”. Parte fundamental da importancia do traballo producido por Edelmiro Méndez é a relación que establecía coas persoas ás que fotografaba, xustificada por Xosé Manuel pola súa participación activa na vida cultural da vila pois, como asegura, Miro era “un máis deles”. Desta forma, a súa formación como gaiteiro ou o seu traballo como zapateiro posibilitaron que cando Edelmiro comezou coa fotografía fora xa coñecido na zona. Algo que, ao mesmo tempo, permitiu, en palabras do seu fillo, “unha grande aceptabilidade social que propiciou a complicidade entre retratista e retratado”; unha relación moi íntima que se observa a través da mirada das persoas fotografadas. Así, Xosé Manuel opta por interpretar a figura do seu pai como a persoa que traía “a diversión e a novidade”. Desta forma, Pablo Quintana sinala a capacidade destas imaxes para reflectir “nunha soa toma, toda a expresividade do suxeito retratado”, o que se traduce na mirada directa á cámara das persoas fotografadas. Unha ollada mediante a que se consegue, segundo o editor, “que calquera persoa que observe a fotografía consiga conectar”. Como resultado, a obra de Edelmiro, caracterizada pola “empatía, o tema, a composición e a técnica”, permite, reunida neste libro, “traspasar o local e chegar ao universal”, como asevera Quintana. O ciclo da vida Desde o nacemento até a morte, o discurso visual do libro fai unha viaxe a través das diferentes etapas da vida. Unha narrativa que, como argumenta o editor da obra, veu definida de maneira “lóxica e natural” desde o momento no que accederon a todos os fotogramas. Como fotógrafo asentado no rural da Mariña, parte fundamental do traballo de Edelmiro baseábase na documentación gráfica de nacementos, bautizos, vodas, retratos, enterros... Unhas imaxes, estas últimas, coas que a sociedade da época despedía os seus mortos e gardaba consolo en vida. Así, intercalando o nacemento coa infancia, o papel da muller, os traballos colectivos, a relixiosidade popular, as festas ou a música; conséguese construír o relato do territorio. Desta forma, o discurso emprégase tamén como mostra fundamental das experiencias comúns da sociedade da época. Ao mesmo tempo, a dualidade entre a cultura tradicional e as primeiras achegas da industrialización son reflexo dun país cambiante. A fotografía post mortem coa que se fecha o libro, e cuxa tradición finalizaría a mediados do século XX; máis concretamente arredor dos anos 80, conclúe cun ciclo vital no que, unha vez transcorrida a vida, se deixa espazo para catro das poucas fotografías de paisaxe que contén esta obra. Deixando así plasmado o lugar no que esas vidas, tamén a de Edelmiro, foron transcorrendo. Detrás da cámara Edelmiro naceu en 1929 e faleceu en 1998. Aínda que fotógrafo de profesión, deuse a coñecer como gaiteiro nunha agrupación da zona, o quinteto dos Villaboas. Ao longo da súa vida traballou como zapateiro e viaxante de viño. Todo isto, e o seu recoñecemento como o home da taberneira, supúxolle a confianza da veciñanza. Coa cámara en man, Miro percorreu os camiños na procura de retratar o mundo desde unha mirada limpa e fuxindo de prexuízos. Nunha representación das funcións, xerarquías e dinámicas sociais, a fotografía de Edelmiro emprégase como unha lente coa que entender a sociedade a través da complicidade. Agora, e a partir desta obra, a Editorial Canela busca “dar a coñecer que no medio rural había fotógrafos ignorados pola teoría da fotografía que merecen ser visíbeis”. Isto a través dun libro que, como recolle o título da colección á que pertence, constrúe as imaxes dun país ao tempo que reivindica a fotografía galega non culta, reflectida no traballo de Edelmiro con “absoluta dignidade”, como asegura Xosé Manuel Méndez.