Escribir desde fóra

Na sabedoría popular galega adoita recoñecerse que existe un galego en calquera recuncho do mundo, até nos máis afastados, unha percepción que xermola debido á caracterización do noso como un pobo que desde sempre buscou na emigración unha saída de supervivencia e persoal, e que fai que non nos sexa allea esta realidade. E tampouco á literatura, un terreo que na actualidade se nutre de todas as manifestacións culturais e que ten unha vocación cosmopolita e rompedora. Desde o século XIX e XX, as diferentes representacións culturais do país naceron da reflexión ao redor da emigración, do que supuxo para o pobo galego e do que mudou o país. Así, libros como Adiós, María, de Xohana Torres, ou filmes como Sempre Xonxa, de Chano Piñeiro, son dous exemplos desta temática que impregnou e protagonizou moito do imaxinario colectivo neses anos. Daquela, os homes e mulleres que deixaban o país e ían facer as américas tomábano como unha fuxida, e moitos deles non tiñan unha formación nin coñecían a lingua do país de chegada, polo que tiveron que realizar grandes esforzos por construírense a si mesmos e a súa propia identidade. E tampouco podemos esquecer outros grandes persoeiros como Castelao que deixaron a terra debido á persecución ideolóxica á que foron sometidos nun país que atacaba as persoas que pensasen diferente e quixesen a liberación do pobo galego. A diáspora galega do novo século nada ten que ver, entón, coa que se producía no XIX e no XX, pois aqueloutra América tiña máis que ver cunha carreira cara adiante para seguir vivindo. Agora, os motivos cambiaron e por iso a produción literaria galega que xermola ao longo do continente europeo caracterízase pola diversidade e orixinalidade nas formas. Mais, quen son e que teñen que dicir e que achegan estes novelistas á literatura galega? A literatura excéntrica O crítico Armando Requeixo, gran coñecedor e analista desta temática, explica nunha charla que impartiu na Feira Virtual do Libro da Galiza que a produción literaria galega se divide entre a endocéntrica, a que se concibe desde o país, e a exocéntrica ou excéntrica, que a conforman autores e autoras que residen e escriben desde fóra. Precisamente, este último grupo atópase espallado por todo o continente europeo: o grupo máis numerosos reside nas Illas Británicas, con voces como Martín Veiga, Lorena Souto, Oliver Escobar, Xelís de Toro, Isaac Xubín, Elías Portela ou, até hai pouco, Alba Cid; na parte continental atopamos a Xavier Queipo e Ramón Nieto en Bruxelas, a Lito Vila Baleato ou Antía Nara en Alemaña, a Carlos Penela, en Austria, ou a Cesáreo Carballido, en Francia. Xa máis perto de nós, no territorio estatal, tamén hai diversos polos literarios galegos, como é o caso de Barcelona, onde atopamos Amador Castro Moure, Pura Salcedo, Gonzalo Hermo ou Alicia Fernández, todos eles destacábeis voces literarias na actualidade e que tamén contan con produción noutras linguas. Contamos cunha potente rede de centros de estudos galegos, nos que se realiza un gran labor catalizador das iniciativas culturais que xermolan na diáspora Requeixo salienta que, aínda que existan varios polos, todos estes autores e autoras atópanse vinculados por unha serie de trazos comúns, como o de contar cunha gran formación e cualificación, pois a súa maioría son titulados superiores e cunha vinculación ao terreo das humanidades e, por extensión, da literatura. Debido a esta formación, estes novos emigrantes móvense en ámbitos laborais universitarios, traballan en organismos internacionais ou exercen o labor da tradución. A vida noutros países repercute nas creacións narrativas e poéticas destes autores e autoras, que son permeábeis a todo o que acontece ao seu redor, que se nutren dos descubrimentos e do día a día e que son capaces de inserir no discurso outros idiomas. Así, por exemplo, é moi común atopar citas de autores ou cancións noutras linguas, como acontece con Os bicos feridos de Anna R. Figueiredo, ademais de adoptar un código multilingüe que se reflicte nos paratextos coma os prólogos ou epílogos. Esa gran capacidade e versatilidade idiomática obsérvase tamén na autotradución, pois non é estraño que estes autores e autoras aproveiten as sinerxías do país de acollida e potencien o coñecemento da súa obra alí, polo que contribúen ao intercambio cultural e dan pulo á lingua galega noutros lugares. Experimentación e hibridismo A literatura galega actual, ao igual que acontece coa do resto do mundo, está a explorar novos camiños, novas formas de romper a linguaxe, de levar as creacións ao límite. E aí teñen moito que ver estas voces da diáspora, eses homes e mulleres que escriben poemarios ou outras narrativas, mais que tamén recitan en público nos países de acollida, publican en revistas temáticas, ou mesmo participan en ciclos de conferencias. Nesa ensamblaxe de formas e de temáticas xorde a diversidade e o hibridismo que caracteriza as súas creacións, nas que atopamos unha grande experimentación formal e unha ruptura con todo o anterior. E é que habitar outros espazos tamén fai que se experimente coa ambientación, de aí que atopemos creacións que destacan polo cosmopolitismo e por desenvolverse en moitos lugares distintos a Galiza, un exercicio que supón unha sorte de homenaxe ás terras de adopción, que os reciben e que nutren a súa escrita e vida. Como espazos de experimentación, mais tamén de unión e de coñecemento, contamos cunha potente rede de centros de estudos galegos, nos que se realiza un gran labor catalizador das iniciativas culturais que xermolan na diáspora, e que unen as persoas emigradas entre si e tamén coa terra que os viu nacer. Estes centros galegos, que tan ben funcionaron xa na América, seguen a tecer fíos e promoven moitas actividades culturais, como recitais poéticos, coloquios, publicacións, ou concursos literarios. Xavier Queipo, a toma de conciencia lingüística O autor Xavier Queipo viviu máis de trinta anos en Bélxica, unha "emigración económica" que lle serviu para tomar conciencia lingüística e entender a escrita en galego como unha necesidade vital, de "expresión das angueiras propias e de pescuda na comprensión do mundo: do propio, por descontado, mais tamén das miñas dúas patrias que son Galiza, onde nacín e pasei a primeira parte da miña vida e Bélxica, onde morei de xeito preferente en dúas etapas". Autor dunha ampla produción literaria entre narrativa adulta e LIX, poesía, ensaio, traducións e obras colectivas, Queipo, lembra que comezou a escribir en galego cando aínda vivía na terra, alicerzado polas primeiras migracións, o servizo militar en Catalunya e os primeiros embarques en buques de pesca galegos, dando lugar a unhas prosas "nostálxicas e algo básicas, pois eu fora educado en castelán, como tantas persoas da miña xeración, e tiñamos como único contacto coa lingua galega as vacacións". A experiencia vital e profesional fóra do país ten dúas vantaxes: a independencia e o distanciamento Deses primeiros contactos, Queipo trasládase a Bruxelas, onde descubriu unha cidade que o acolleu no que el chama "trilingüismo harmónico", e comezou a vindicación do espazo propio nunha cidade cosmopolita e multilingüe. Tras o éxito dos primeiros traballos literarios, Queipo abriu outra reivindicación, o que o levou a promover iniciativas de visibilización de autores e autoras galegos cos que tecer comunidade. A libraría galego-portuguesa Orfeu, da man do intelectual Joaquim Pinto da Silva converteuse no epicentro de presentacións literarias e outros eventos arredor do libro. O galego foi escoitado por primeira vez, da man de Queipo, nos maiores teatros de Bruxelas, como Theatre Royale de La Monnaie, Flagey, Palaix des Beaux Artes, Teatro Varia, ou KVS, nas asociacións culturais, como DeBuren, Mairon du peuple, ou nos festivais internacionais, cas de Intraliteratuur, Festival Passaporta, Brosella, Festival Kanal, sen esquecer o Instituto Cervantes ou o Centro Galego de Bruxelas. Toda esta experiencia tecendo fíos foi a que levou o autor a formar parte do Colectivo de poetas de Bruxelas en 2007, unha plataforma coa que organizou recitais multilingües e celebrou a obra de poetas galegos como Rosalía de Castro ou Manuel María. Cunha grande experiencia vital e profesional fóra do país, Queipo considera que isto ten dúas vantaxes: a independencia e o distanciamento que, con todo, se poden converter tamén en inconvenientes, pois "a participación na vida cultural do país non se correspondeu en intensidade e presenza coa amplitude da miña obra", e tamén impediu que o autor puidese asistir a entregas de premios que lle foron concedidos. Lito Vila Baleato, escribir para recoñecerse na terra "Desde hai máis de dez anos levo escribo libros de texto para secundaria e unha ducia de lecturas graduadas para estudantes de español en Alemaña. Ese foi o camiño que me levou a concibir en galego Campus morte, unha novela coa que trasladei o protagonista ás rúas de Compostela para descubrir o que se agocha tras a misteriosa morte do seu mellor amigo da infancia". Así describe Lito Vila Baleato os seus inicios na literatura galega, no que a diáspora lle achegou unha nova ollada e tamén unha necesidade vital de estar conectado coa terra. Gañador do Premio Frei Martín Sarmiento en 2019, Campus morte permitiulle "viaxar a eses lugares que eu non podo pisar no día a día cunha trama de intriga". Mais como recalou o autor en Alemaña? Como el lembra, "son literalmente fillo da emigración, pois meus pais coñecéronse nela". Os seus proxenitores conseguiron con traballo e moito esforzo poñer os alicerces para unha vida mellor na Galiza, e tamén que o seu fillo puidese acadar estudos universitarios. Desde cativo tivera o alemán moi presente e por iso, duplamente licenciado e despois de dúas experiencias Erasmus, fixo a maleta para comezar na Alemaña a carreira docente. Así, a súa experiencia únese á dos pais, pero "aínda que todos buscamos o mesmo, unha situación vital mellor e unhas condicións que o noso país non nos ofrece, as diferenzas son notábeis, como se observa no noso grao de formación e na dispoñibilidade dunha conexión permanente coa Galiza territorial grazas a Internet". Por iso, e pesar de estar a máis de 2.200 quilómetros de Compostela, Vila Baleato ten a sensación de que "sigo a ter un pé na Galiza, mesmo tecendo contactos nas redes sociais tanto na terra como con xente que vive na nova diáspora e ten arelas semellantes". Isaac Xubín, e a experiencia nómade Falar da nova diáspora supón tamén un exercicio de identidade persoal. A respecto desta cuestión, o poeta, novelista e tradutor Isaac Xubín chega á conclusión de que "para min só existe fóra, pois vivín máis tempo fóra da Galiza que dentro dela, e penso que esta situación case nómade me axudou a tomar un contacto profundo con realidades moi afastadas daquelas en que me criei". País Vasco, Catalunya, Irlanda, Inglaterra son algúns dos lugares que lle permitiron a Xubín "afacerse a códigos de conduta e lingüísticos moi distintos que me axudaron a mirar con diferente perspectiva e ter acceso a materiais que doutro xeito serían inalcanzábeis". A iso súmase tamén a sorte de vivir e ter experiencias en lugares moi especiais no tocante á reflexión sobre a identidade e todo o que está relacionado con ela: a lingua, a relixión, o territorio, o deporte, a literatura, a familia, a gastronomía… Xubín lembra un verso da gran poeta Rosalía, quen dicía aquilo de "a quen se muda Diolo axuda", pois "se te moves xorde a crise e, xa que logo, é doado que pasen cousas que te sorprendan, que coñezas xente, que o feito de saír do teu círculo de amizades e de comodidades ofreza experiencias, conversas e visións novas". E tamén é esa distancia a que lle axuda a non perder de vista que "o importante non é a miña persoa nin as miñas experiencias persoais, senón a miña obra, o que creo a raíz da miña vida". A través destas verbas, Xubín critica a proliferación nos últimos tempos de obras máis ou menos autobiográficas ou moi eslamiadas en que a vida duns autores se nos presenta sempre co verniz do politicamente correcto.