As Escolas do Insiño Galego: unha experiencia pedagóxica emblemática das Irmandades

Ausente por completo da docencia e dos materiais de aprendizaxe, ignorado como realidade filolóxica e literaria, reprimido no seu uso espontáneo, marxinado como ferramenta didáctica e alcuñado despectivamente como "dialecto", o galego resultaba un auténtico estigma de pobreza, rusticidade e incultura, que a acción constante da escola, segundo prescribían as directrices ministeriais e o pensamento dominante, ambos claramente asimilistas, debía axudar a extirpar en favor de la lengua nacional. A difusión de prexuízos diglósicos era, por iso mesmo, masiva e maciza. Milleiros de escolares que traían da casa o seu galego como lingua identitaria e habitual aprendían nas aulas a conceptualo negativamente, a sentilo como inferior. En non poucos casos, semellante "machaque" psico-ideolóxico acababa provocando dinámicas de deserción idiomática... Denunciouno Castelao no Sempre en Galiza (1944): "Prohibíchedes o galego nas escolas para producir no esprito dos nosos rapaces un complexo de inferioridade, facéndolles crer que falar galego era falar mal e falar castelán era falar ben". A escola alternativa defendida polas Irmandades Diante deste panorama, as Irmandades promoveron denuncias e debate público sobre o particular. Cobraron especial relevancia as reflexións e propostas de Xoán Vicente Viqueira (1886-1924), psico-pedagogo vinculado á Institución Libre de Enseñanza (ILE) e catedrático no Instituto coruñés. Viqueira reclamaba que non se reprimise o uso espontáneo do galego por parte do alumnado e que o profesorado puidese botar man del como lingua auxiliar, na lectura de textos e nas explicacións gramaticais. Os únicos dous números editados da "folla dos rapaciños galegos" As Roladas, promovida por Ramón Cabanillas en 1922 desde Madrid, foron froito, se ben merado, deste clima de reivindicación. Pouco a pouco a intensidade da reclamación irmandiña tomará máis alcance. Como explicaba Vicente Risco no seu Plan pedagóxico pr'a galeguización d'as escolas elaborado en 1921 por mandato expreso da 3ª Asemblea Nacionalista e publicado no boletín Nós (núms. 6 e 7), "un enseño verdadeiramente galego, debe comprender: Xeografía de Galiza, Estoria de Galiza e vidas de galegos ilustres, Língoa e literatura galega, Arte galega, Cencias e disciprinas práuticas (agricultura, endústreas, labores, traballos manuás, etc.), con apricación á nosa Terra". Para garantir este novo enfoque habería que proceder á capacitación do futuro profesorado, creando as cátedras correspondentes nas Escolas Normais. Non fará falta dicir que por parte das autoridades educativas houbo unha total indiferenza diante de semellante proposta, de maneira que non se aplicou en ningunha das tres mil escolas públicas que existían entón e que acollían arredor de 181.000 discentes, segundo indica Antón Costa na súa Historia da educación e da cultura en Galicia (2004). O proxecto das "Escolas do Insiño Galego" Foi neste adverso contexto que xurdiu na Coruña, no transcurso dunha xuntanza da Irmandade local o 8 de xullo de 1923, a proposta de Ánxel Casal de crear as "Escolas do Insiño Galego". Foi apoiada por unanimidade. As "Bases" publicáronse n'A Nosa Terra o 5 de agosto de 1923. Contemplaban, por imperativo legal, que o ensino nelas se faría en español (base 1ª), mais empregando tamén o galego "na letura da nosa literatura peculiar e demais libros didáiticos que se poidan outer, e para algunhas espricaciós de leiciós práiticas". As Escolas serían gobernadas por un Consello reitor de cinco membros, todos con dereito a voz e voto (base 2ª). Financiaríanse polas achegas de socios protectores, cunha cota mínima de 2 pesetas mensuais, e polas subvencións de entidades galegas da Galiza e do estranxeiro (base 3ª), ficando na obriga de facer publicación dos estados de contas n'A Nosa Terra (base 5ª). A Irmandade facía cesión gratuíta do seu local na praza de María Pita (base 4ª). Contemplábase, inicialmente, a posta en marcha dunha escola de párvulos (entre 4 e 7 anos), para máis tarde afrontar a correspondente escola elemental (base 6ª). Estabelecíase unha ratio máxima de 50 alumnos [sic] para cada escolante (base 7ª) e a total gratuidade, tanto da matrícula como dos materiais (base 8º), con dereito preferente para os fillos de membros da Irmandade ou de socios protectores (base 9º). Por último, facíase recaer no Consello reitor a designación dos libros de texto a empregar (base 10ª). Na presentación destas bases, A Nosa Terra apostilaba (nº 190, 15.8.1923): "Non ll-abonda a Galicia qu-os seus fillos seipan lêr i-escribir. Galicia percisa qu-os seus fillos lean i-escriban n-a sua Fala para qu-a sintan; qu-estuden n-a sua Xeografía para qu-a coñezan, e coñecéndoa quéiran-a; que lles digan das grorias d-os seus homes para honral-os; que beban nas fontes da sua Tradición, da sua Cultura e da sua Arte para qu-as continúen sin influenzas alleas e que seipan pol-a sua Historia dos aldraxes e das persecuciós de que foi vítima". Cabe salientar que o ensino destas "Escolas" foi completamente laico, que contemplou saídas didácticas a enclaves da contorna xeográfica herculina (Oza, Breamo, Miño, Betanzos...) e que incluíu a interpretación frecuente de cantigas populares e do himno galego. O alumnado participaba tamén na procesión cívica que organizaba cada ano o Circo de Artesáns até o cemiterio coruñés, para honrar a memoria de Manuel Curros Enríquez. No artigo "Escolas de Insiño Galego. Pol-o ben de Galicia", publicado n'A Nosa Terra (nº 191, 1.9.1923), o propio Anxel Casal explicaba que a iniciativa debía servir como elemento aglutinador de "todos os galegos que desexan sinceramente o benestar da Patria", contribuíndo a acabar "d'unha vez para sempre con todol-os receios". Alén das súas dimensións estritamente pedagóxicas, as "Escolas" foron un xeito de tender pontes entre a Irmandade coruñesa e o sector liderado por Risco, despois da traumática ruptura verificada na IV Asemblea (Monforte, febreiro de 1922). E, de feito, a posta en marcha das "Escolas" foi apoiada por destacados membros da ING, como o propio Risco, Florentino López Cuevillas ou Gonzalo López Abente. Traxectoria das "Escolas" Implantada a ditadura de Primo de Rivera, debeu de haber presións para que o proxecto destas "Escolas" fose prohibido manu militari. A Nosa Terra (nº 197, 1.2.1924), limitada pola censura, lembrou o disposto na Gaceta do 29 de decembro de 1923, isto é, que non había ningunha disposición "que prohiba en el orden privado la enseñanza de dialectos o lenguas regionales" e reivindicou que "temos perfeitísimo dereito á cultivar o noso idioma" e que "mellor é saber dous idiomas que un só". Finalmente, as "Escolas do Insiño" abriron as súas aulas en abril de 1924, cun total de 20 matriculados. En 1926, eran 60. Funcionaron até o curso 1929-1930, primeiramente en María Pita, 17, baixo, e desde o segundo semestre de 1924 no local da rúa Real 36-1º, onde o propio Casal tiña a súa imprenta-libraría-editora e onde moraba coa súa esposa, a costureira María Miramontes, tamén activa afiliada irmandiña. Jenaro Marinhas contou n'A Nosa Terra (núm. 700, 16.11.1995), que os pupitres "non custarom mais que o valor da madeira que os carpinteiros nada quiseran cobrar por um trabalho que beneficiava à comunidade em que eles próprios estavam interessados". Pola súa vez, Felipe Fernández Armesto evocou o 20 de marzo de 1926 na súa sección "Decrúa" en El Pueblo Gallego a súa visita como tuno a estas Escolas e a emoción que o embargou ao contemplar aquel "cuarto branco, e ledicioso, sinxelamente aparellado, onde alguns centos de rapaces estudaban e traballaban, en todol-os ordes intelectuais, en galego e pra Galiza". Camilo Díaz Baliño compuxo e Casal imprimiu en 1928 un Conto de guerra co expreso desexo de que fose empregado como material de traballo no centro educativo irmandiño. Outro tanto fixo Risco co seu conto O rei avarento. Sabela Rivas Barrós, autora de estudos imprescindíbeis como A derradeira lección dos mestres (2001) e O ideario educativo do galeguismo (2002), indicou que pasaron por estas Escolas "aproximadamente uns cen alumnos, oscilando entre 15 e 20 por ano" e que "asistían nenos entre cinco e dez anos, fillos, na súa meirande parte, de socios da Irmandade, aínda que, debido ao seu carácter gratuíto, tiñan acceso a ela nenos dun nivel económico baixo como era o caso dos fillos dos empregados de comercio, que eran os máis numerosos". Ao final só funcionou a sección masculina, co propio Casal como escolante e o poeta de Trives Manuel Luís Acuña (1899-1975), autor do poemario Fírgoas, como auxiliar e substituto. Para a sección feminina, da que se ía encargar a irmá da fala Elvira Bao Maceiras, non chegou a haber suficiente demanda de matrícula. Dentro da nómina de frecuentadores das "Escolas" que tiveron con posterioridade certa relevancia política e intelectual cabería amentar os casos do dramaturgo Jenaro Marinhas, o dos irmáns Galán Calvete (Fernando, Xaime e Pedro, futuro dirixente este último das Mocidades Galeguistas na Coruña e mártir no tráxico 36, con tan só dezanove anos de idade), o dos tamén militantes galeguistas Xulio Pita e Fernando Suárez, etc. Como resumiu graficamente Francisco Fernández del Riego no volume Ánxel Casal e o libro galego (1983), nestas "Escolas" irmandiñas "mamaron as leccións iniciais na nosa lingua máis de un cento de nenos coruñeses, sin lles costar un pataco". Un Plan pedagóxico A Nosa Terra albergou artigos de L. de Sergude (Leandro Carré), Vitoriano Taibo, Aurelio Ribalta e outros que plasman o interese das Irmandades por colocar o foco sobre a marxinación da lingua e cultura propias na escola e sobre as consecuencias pedagóxicas negativas de semellante praxe. No seu Plan pedagóxico Vicente Risco sintetizaba: "O ideal sería qu'o enseño se dera en lingua galega. A apelación á nósa fala é indispensable, pol-o menos n-as escolas ruraes, si é qu'o escolante s'ha faguer comprender verdadeiramente dos rapaces. O menos que se pode pedir é qu'o galego non sexa sistemáticamente estrañado e botado fora das escolas". O estudo gramatical "de maneira qu'os rapaces adeprendan a falar verdadeiro castelau e verdadeiro galego"; a práctica da lectura e comentario de textos literarios e a realización de "exercicios de redaución e composición en língoa galega" completarían o programa. Escolas semente A experiencia das "Escolas" fechouse cando Ánxel Casal se viu en transo de ruína económica polo fracaso do diario vespertino El Momento, do que só saíron catorce números en febreiro de 1930. Casal trasladouse a Compostela e emprendeu unha nova xeira –analizada por Vázquez Souza e Dobarro Paz en 2003 en Ánxel Casal (1895-1936). Textos e documentos e mais en A fouce, o hórreo e o prelo– que resultou decisiva para o desenvolvemento da cultura galega antes de que Atila se abatese a lume e ferro sobre ela. Iniciativas actuais como as "Escolas Semente" beben, nos fins galeguizadores e no enfoque autoxestionario, da experiencia irmandiña. E en amplos sectores continúa vivo o soño de que algún día todo o sistema educativo público galego, desde Infantil até a Universidade, funcione de feito como unha grande "Escola do Insiño", presidido pola súa mesma filosofía.