Diario de Bértoa: A recuperación dun artista galego da vangarda

Un pouco antes de chegar a Carballo pola estrada da Coruña, o GPS indica que hai que virar á esquerda. Podes elixir ir pola rúa O Xestal ou pola rúa Francisco Miguel. Parece case poética esa bifurcación que leva a un mesmo sitio. Preguntabámosnos se o cemiterio de Bértoa estaría pegado á igrexa, tiñamos claro que algunha cámara, micro ou periodista ía dar a pista de que estabamos na dirección correcta. E así, despois dunha pequena costa, estaba a porta que pecha eses espazos de silencio que aquel martes non era tanto. Eran as 10 do 19 de setembro de 2023. Tras o limiar, dous operarios do concello de Carballo, o equipo internacional de arqueólogos da Asociación pola Recuperación da Memoria Histórica (ARMH), a presidenta da delegación coruñesa, periodistas, xente da cultura e...familiares. Sabes que as persoas que teñen alí as súas antepasadas están vivindo un momento moi delicado. Familiares duns, e familiares dos outros dicían. Semella que sempre ten que haber unha alteridade neste nós que nunca acaba de ser completo. Cando as pas comezaron a traballar comprendín quen eran "os outros". Persoas que ás 10 horas dun martes aínda non sabían que en realidade formaban parte dun nós. Remover a terra sempre é delicado nunha cultura telúrica como a nosa. Non todas as expectacións que se creaban ao redor daquela media hectárea sintonizaban nun mesmo son. Alguén protestaba porque non entendía nada, varios homes e mulleres achegábanse porque querían contar os recordos propios e herdados do que alí acontecera, unha sombra pasaba por detrás mandando calar. Un grupo de rapazas do instituto de Carballo e a súa profesora que traballaran sobre aqueles días de setembro de 1936. Xornalistas preguntando: Na procura de que nos atopamos hoxe? O progreso social e cultural dun país soterrado baixo dous metros de terra removida, murmurei. As preguntas e as respostas amontoábanse e peneirábanse aos poucos como a terra que Lito xestionaba con cada viaxe da súa maquinaria. Catro eran as vítimas que se buscaban, catro os días que pasamos na procura de Juan Boedo, traballador da fábrica de gas da Coruña; Pedro Pinilla, pai e fillo. E Francisco Miguel, pintor da Coruña, de Cambre, de Oleiros, de París, de México, da Habana... Descansar en paz Catro días e oitenta e sete anos A literatura memorialística deixounos unha testemuña punzante da man dunha muller que se pechou nun cuarto dunha casa de Tordoia, na comarca de Ordes, para narrarnos como doe a dor. Os diarios de Syra Alonso (de Tordoia e Actopán) foron unha e outra vez lembrados, recomendados, mencionados, subliñados nos últimos días de verán do ano 23 do século XXI. Uns diarios só unha vez editados de maneira completa pola editorial A Nosa Terra hai dúas décadas. Un libro non moi fácil de atopar. Cento noventa euros no ciber circuíto de segunda man. Un libreiro da rúa San Roque, na Coruña, dime que é posible que teña unha caixa con exemplares no seu almacén. É libreiro, historiador e pintor, e atopou un tesouro feito de letras. Precisamente, como libreiro e pintor comezou Francisco Miguel na rúa Real da Coruña, alí abriu alborexando os felices anos vinte a súa Librería da Arte. No medio e medio da efervescencia cultural que habitaba o espírito desta xeración de galegos e galegas. Conversas, revistas temáticas, poesías acompañadas de gravados a varias tintas. E viaxes, viaxes ao próximo explorando o noso propio patrimonio, e viaxes alén das nosas fronteiras. Francisco Miguel, un pintor do surrealismo de núcleo parisiense enraizado na pintura metafísica, está en París antes que Dalí. Esta é a frase que elixen nos informativos dunha canle estatal para presentar a Francisco Miguel nas noticias do mediodía. Pronunciei esa frase con toda a intención, sabía o impacto que produce descubrir o fácil que foi soterrar o talento. Eu mesma vivín ese impacto a primeira vez que tiven diante unha obra de Francisco Miguel. Atopei nel o posterior Lugrís, o anterior Giorgio de Chirico, o surrealismo mexicano... e entendín cal era a peza que me faltaba no meu mapa mental da pintura galega e internacional das vangardas históricas. Unha vez máis anoxárame con ese tópico de que á Galiza todo chega tarde. Linóleo a dúas tintas para o poema "Jardín Sonata Infantil" da revista Alfar (1923), Francisco Miguel. Esta mesma reflexión foi compartida o mércores 23 de setembro nunha charla na Asociación Cultural Alexandre Bóveda da Coruña. Tiñan previamente organizada unha charla sobre o centenario da revista Alfar. 1923. Francisco Miguel fora director artístico e correspondente para a revista vangardista desde París. Antes da súa marcha celebraran unha cea de despedida no restaurante do segundo andar do Quiosco Alfonso. É un dato que me gusta lembrar, esa sala de exposicións que tanto visitamos hoxe en día antes foi lugar de celebracións festivas. Bernardo Atxaga e o seu exercicio poético de sinceridade protagonizan o ‘Sermos Galiza’ As Mulleres Muro Son narradas por Syra Alonso e Luís Seaone. É aceptado que Seoane publica o episodio recollido na Galice sous la botte de Franco: episodes de la terreur blanche dans les provinces de Galice, rapportés par ceux qui les ont vécus publicado en París baixo o pseudónimo de Jean Flory en 1938. Os diarios de Syra non viron a luz até os primeiros anos do século XXI. Descoñecemos o trazo exacto desta narración común cuxa testemuña foi recollida polo escultor Pepe Galán, quen deseña unha instalación na entrada do cárcere da Coruña. Galán representa na súa obra as botas encargadas de exercer a represión contra a poboación civil. Diante a humilde forza dos zapatos e zapatillas que intentaban facer fronte aos episodios de terreur blanche. Unhas pegadas brancas lémbranos a ausencia das persoas que quixeron formar parte dun muro protector contra o terror e que acaban sendo elas mesmas vítimas de desaparición forzosa. Exposición Mulleres do Muro en Ferrol. Vinte e catro mulleres poetas constrúen sobre imaxes de arquivo a "memoria do futuro" A terra fora demasiado removida nos anos cincuenta Cando chego ao local da ACAB vexo colocados nuns atrís ornamentados varias edicións similares de Alfar recompiladas por edicións Nós. Amosan os debuxos de Francisco Miguel, nas súas páxinas recollen repetidamente o anuncio do restaurante do segundo andar do Quiosco Alfonso. Sinto unha punzada no estómago. Veño chorando desde Bértoa. Fora o segundo día de traballos de exhumación e Marco, encargado de dirixilos, pechara a xornada declarando a dificultade da situación, explicando que esa terra foi demasiado removida nos anos cincuenta. Mesmo trasladada. Ese mércores a veciñanza quixera levar a parte de equipo documentalista á costa da Pala, o lugar camiño de Oza onde todo acabou. Cando cheguei a primeira hora da tarde estaban alí. As compañeiras de Lentes Diverxentes recompilaban as palabras. O sobriño de Juan Boedo José Manuel e a súa muller, Dolores. Miguel Anxo, Carmen. Todos eses ánimos quedaron encollidos coas palabras pesimistas de Marco. Alberte sostiña o meu desacougo cando os versos de Lorca repetían na miña mente No me encontraron. Chegou tarde a vangarda a Galicia? Non. Está nas cunetas e non é fácil sacala de aí. Foron as palabras que se dixeron esa tarde na charla da ACAB. As chuvias mestas da noite deixaron lama e aínda máis pesimismo. Ao seguinte mediodía recibo unha mensaxe: "Vén, apareceu un proxectil". Ese xoves en Bértoa está Chisco. Ten as súas sempre adecuadas palabras e as súas cálidas apertas preparadas. A familia de Juan Boedo trouxo doces para o equipo. Un rapaz, moi noviño, é concelleiro en Carballo, leva un termo de café. El mar recordó de pronto el nombre de todos sus ahogados. O venres xa non quedaba ningunha dúbida. Unha terra chea de balas. Oito balas, cinco nun mesmo corpo. Cada bala que saía desa terra bergantiñá doía en todos os ánimos que alí estaban. A veciñanza arremuiñábase. Comezaban a entender porque eramos parte dun mesmo nós. As letras de Syra foron unha vez máis un vehículo: "Alí naquela paisaxe quedaban as miñas ilusións, a miña felicidade e todo parecía dicirme que eu non tería máis que unha vida desamparada e triste. O ancián oe dos meus beizos toda a miña traxedia. O seu rostro expresa especial compaixón (...) Levántase e vai cara o andel onde garda o seu groso e vello caderno de amarelentas páxinas escritas en escura tinta, as súas mans trementes pasan as follas e con insegura voz e grande emoción le....". Era o párroco de Bértoa: Coello de Portugal. El foi o responsable de que aqueles corpos non quedaran tirados nun campo camiño a Oza, Baldaio, Razo.... Acción que pagou con represalias na propia pel. Axudado pola veciñanza de Bértoa, pais, avoas da xente que alí estaba. "Coa modesta esmola dos labregos desta aldea" as últimas verbas da primeira parte do diario de Syra estaban a eles dedicadas. Unha veciña pronuncia as palabras que levaban catro días e 87anos agardando. "Estas persoas tamén teñen dereito a descansar en paz, onde as súas familias decidan". Preguntáronme se non tería sido posible sacar a Francisco Miguel da cadea, fuxir para o exilio como lograron outros nomes da progresismo social dos anos trinta. Intentárono, dixen, intentárono individual e colectivamente. Syra de feito conseguiuno nunha primeira ocasión, pero volveron apresalo. Ela formou parte dunha sorte de resistencia que se conxugou especialmente na primeira persoa do feminino plural. Mulleres Muro, un episodio do terror na Galiza baixo a bota de Franco que aparece dobremente relatado por Luís Seoane e por Syra Alonso. Contan como as mulleres trataban de facer un muro metafórico diante dos lugares onde estaban apresados os seus seres queridos. Sabían que se de alí eran sacados acabarían sendo vítimas dos crimes das desaparicións forzosas. Cada vez que unha caía polos golpes dos verdugos, outra viña no seu lugar a cubrir esa cadea humana en forma de muro. Un muro para salvar o seu fillo tamén intentara ser o propio Pedro Pinilla: "Pola tarde volvín de novo ao cuartel (...) O primeiro que vin foi o porteiro do Colexio Notarial, o señor Pinilla. Este home, ao que de noite lle "pasearan" os dous fillos, miraba con enorme espanto para a porta e a súa voz clamaba; "Fillos! Fillos do meu corazón!". Sento ao seu lado e dígolle unhas palabras de consolo. Decátome axiña de que na súa inmensa amargura non me escoita, só os seus ollos me falan da súa traxedia". Os ollos de Syra non volverían ver a Pedro Pinilla. A traxedia colectiva perdeu o pai e os fillos. Perdeu as verbas de Ánxel Casal, as escenografías que Camilo Díaz Baliño deixou de pintar. Perdeu os chalecos asimétricos que Luis Huici -o pintor xastre- deixou de deseñar. Os batiks artesanais de seda que Francisco Miguel e Syra realizaban e vendían con grande éxito durante as súas estancias en París e México. Elisa Molíns e Blanca Chao, dúas pintoras rescatadas do esquecemento México como destino final México foi un dos destinos finais do exilio de moitas das nosas plumas e pinceis que militaban na vangarda artística e social. O lugar elixido por Syra para afastar os seus fillos do terror fascista que asolaba Europa e que rematara coa vida do seu pai. Preguntáronme aquel venres como fixera Syra para sacar a tres cativos de Europa en pleno contexto bélico. Cunha abraiante forza e moitas dificultades. Logo de traslados a Madrid para conseguir a documentación necesaria colleu as maletas, aos seus fillos e a obra gráfica de Francisco que considerou levar rumbo ao porto de Lisboa. Alí as complicacións foron máis das sospeitadas e os días convertéronse en meses agardando embarcar cara México. Sen ingresos e cos gastos de soster ela sola tres criaturas na capital lusa. Syra narra cunha xustiza poética como a arte a sacou daquel burato vital. Visitando unha exposición, o seu fillo Alberto fixo uns comentarios de crítica estética que chamaron a atención do artista. Tratábase de Ramón Fina pintor catalán que coincidira traballando con Francisco Miguel cando ambos vivían en París. R. Fina, en contacto co embaixador mexicano conseguiron poñer a salvo a Syra, Sandro, Alberto e Xosé Ramón de volta en México. Syra ficou para sempre no país Azteca, o país que vira nacer a dous dos seus fillos. Alí viviran durante sete anos antes da volta á Coruña que para Francisco Miguel fora definitiva. México é posiblemente o país que máis obra conserva do artista coruñés pendurada nas paredes. De alí chegou a única exposición retrospectiva que se realizou sobre el a finais dos anos noventa. Viuse a exhibición acompañada dun catálogo cunha análise certeira no estético e de calidade no documental. Foi esta unha das poucas oportunidades que tivo o público galego de ver obra de Francisco Miguel. Hoxe as nosas paredes vense espidas da súa obra. O 22 de setembro de 2023, a ARMH recolleu o equipo internacional que acababa de recuperar as voces desa terra sen nome da parroquia bergantiñá. É un labor que procura cauterizar a fonda ferida aberta nun ir diante en plural que nos foi arrebato. Se só podemos aspirar á reparación parcial desa perda en forma de homenaxes, a mellor maneira de honrar a memoria dun pintor é gozar e difundir a súa obra. Continuar a inercia dunha forza, oxalá imparable, para levantar a lousa de escuridade dunha longa noite de pedra. A memoria das netas arxentinas As viaxes da arte Despois de dúas estancias en París, Syra e Francisco Miguel collen o destino de México. A lírica pictórica do pintor segue na procura da liña, do debuxo infatigable sobre a silueta de Syra. Cores planas, paisaxes silentes con predilección temática polo mar. Móvese con soltura dentro dos límites da pintura metafísica e o surrealismo. Estes dous destinos son dúas capitais desa linguaxe. Do París de Bretón ao México de Khalo. Alí establécense nunha pequena comuna artística no convento de Taxco con David Alfaro Siqueiros, un dos grandes expoñentes do muralismo como militancia social da arte. A estética de Siqueiros é apertada, rápida, expresiva e con certa débeda do manifesto futurista. Dúas formas completamente diferentes de abordar o feito artístico pero co punto común na militancia social, o gusto pola procura da arte tradicional mexicana e a aposta pola factura de vangarda. O muralismo de David Álvarez Siqueiros en "O retrato da burquesía", de 1939.