A rapa das bestas: tradición en perigo de extinción

Valga (comarca de Caldas), Torroña e Mougás, en Oia (O Baixo Miño), Morgadáns e San Cibrán, en Gondomar (comarca de Vigo), A Capelada, en Cedeira (comarca de Ferrol), As Canizadas, na Pobra do Caramiñal (O Barbanza)... A listaxe é moito máis longa. Alí onde o ser humano se relacionou cos cabalos salvaxes desde antigo existen recintos fechados que unha vez ao ano recollen os animais para sanealos e marcalos, nun rito no que os homes –coñecidos como aloitadores– se enfrontan ás bestas nun combate corpo a corpo. A existencia de mandas de cabalos salvaxes nos montes é un dos testemuños de como a Galiza preservou o valor do natural. Non obstante, nas últimas décadas, e especialmente nos últimos anos, asistimos a un proceso de conversión dos montes galegos en polígonos eólicos que pon en perigo precisamente esa relación entre os galegos e as galegas co seu medio natural, e a simbiose existente entre os cabalos salvaxes e o ser humano. A preservación das bestas salvaxes é fundamental para a conservación dos ecosistemas das serras galegas. O cabalo galego –cabalo de pura raza galega, denominación que recibe oficialmente o subtipo de raza que habita na Galiza– ten unha alimentación a base de toxos e plantas herbáceas, o que contribúe a manter a biomasa dos montes baixo control. Son, amais, grandes aliados na prevención de incendios forestais contribuíndo a manter os montes máis limpos. As toxeiras e matogueiras, un dos hábitats de maior riqueza e flora, foron aproveitadas de maneira tradicional como alimento para o gando, como combustíbel ou materia prima para diversas ferramentas. Aínda que é, en termos económicos, un sistema pouco produtivo, como hábitat é tremendamente valioso, e aí é onde o cabalo xoga un papel relevante. Conclúen Jaime Fagúndez e Laura Lagos no seu artigo "Os cabalos salvaxes da Galiza: manter o manexo tradicional axuda á conservación", publicado esta mesma semana na revista Cerna, que non hai dúbida do interese cultural e etnográfico dos cabalos no país, do valor que teñen como recurso, e do seu atractivo turístico. Todo un conxunto de valores ao que se suma a súa importancia ecolóxica. Estes son algúns dos motivos polos que os galegos e as galegas continúan, despois de tantos anos e nunha sociedade que xa non depende economicamente do gando, a coidar e a atender estes garañóns –como se coñece aos machos dos cabalos salvaxes– e estas bestas. E unha parte fundamental deste traballo é tamén, precisamente, unha das máis espectaculares para o ollo alleo: o curro ou rapa. As bestas do Santo Conta a lenda que a orixe da Rapa das Bestas de Sabucedo, na Estrada, está nunha gran peste que devastou a comarca da Terra de Montes. Dúas irmás ofrecéronse a San Lourenzo, patrón da parroquia, prometéndolle dúas bestas se o santo as protexía da enfermidade. As dúas irmás resgardáronse da peste refuxiándose nunha cabana non moi afastada da aldea e, unha vez rematada a súa enfermidade, cumpriron a súa promesa, dándolle ao párroco as eguas ofrecidas. Pasado o tempo, estas bestas multiplicáronse polos montes veciños. Desta historia non existe moita documentación que a poida certificar, mais algúns topónimos próximos a Sabucedo poderían estar relacionados coa lenda. É o caso do Coto da Cabana, unha finca situada nunha carballeira a un quilómetro da aldea e na que se atopan restos de muros ou paredes dunha antiga casa. Tamén existe Cabana, Carballeira das Vellas, Lebagueiras Vellas, Fonte das Vellas... entre moitos outros topónimos e microtopónimos. En todo caso, a tradición oral podería estar baseada nalgunha das pestes que aconteceron na segunda metade do século XVI das que si hai documentación, como a peste bubónica do ano 1567. O que si certifica a relación do ser humano cos cabalos son os petróglifos atopados nos montes onde viven ceibas as bestas de Sabucedo. Datados nos séculos XVIII-VIII a.C., representan figuras de cabalos, moitos con xinetes intentando dominar os animais salvaxes. Ritual As rapas consisten en recoller os cabalos do monte, metelos no curro, rapalos e marcalos –hoxe en día xa con microchips–. Non obstante, a Rapa das Bestas de Sabucedo presenta trazos propios que a diferencian das demais, destacando que a "baixa" forma parte da propia celebración e nela participan centos de persoas de toda a Galiza. A baixa é como se coñece á reunión das bestas que viven ceibes no monte durante todo o ano para conducilas, neste caso, até Sabucedo, onde permanecerán durante tres días. Á primeira hora do día, unha tirada de foguetes e o repenique das campás que tocan con enerxía espertan a xente da vila. Cos primeiros raios de sol, a veciñanza diríxese cara á igrexa para participar na misa da alborada, na que piden protección –como as irmás da lenda– a San Lourenzo para as operacións da baixa e posteriormente do curro. É así unha tradición ou celebración pagá, mais que adquiriu, co proceso de cristianización, aspectos relixiosos, caso de San Xoán e do día do Nadal, cando se celebraban os solsticios de verán e de inverno. Logo da misa, arredor das sete da mañá, a veciñanza de Sabucedo, acompañada de numerosos visitantes, inician a subida ao monte, onde se dividen nos grupos que localizarán cada unha das mandas para cercalas e encamiñalas na dirección prevista. Reúnense todas as bestas no mesmo punto e reempréndese a marcha cara a Sabucedo, chegando á vila cara ás tres ou catro da tarde, dependendo da climatoloxía. Na baixa prodúcese unha interactividade entre vellos e mozos, onde as persoas con máis anos lles ensinan ás máis novas como se deben realizar as tarefas de xuntanza das bestas, algo que, por outra parte, tamén se fai nos traballos que se realizan ao longo de todo ano. Esta é máis unha característica desta festa: a súa propia identidade grupal. Mentres as bestas non se levan ao curro, permanecen nun cercado próximo á vila, onde se poden alimentar para coller forzas de cara á 'batalla' que experimentarán contra os aloitadores. Quen participou na rapa, tanto como aloitador ou desde a bancada de espectadores e espectadoras, afirma que non é fácil de explicar o que acontece no curro. Trátase dunha experiencia que fusiona a vivencia comunitaria do pobo coa procura da súa identidade e autoafirmación, coa experiencia do duro traballo, triunfo, colaboración e respecto polos animais. Aloitadores A "aloitar" apréndese desde moi novo, pois son rapazas e rapaces os que inician o curro collendo os poldros para separalos e que así non se fagan dano nas diferentes tarefas. É unha especie de rito de iniciación co que o neno e a nena quedan admitidos simbolicamente no grupo dos que van ter un papel activo nos traballos coas bestas nun futuro, como "recolleitadores" dunha tradición ancestral. Pola súa perigosidade, o acto máis espectacular que se pode observar é o que se desenvolve no recinto do curro. A "aloita" de Sabucedo é característica. O que a diferencia do resto das rapas do país é que non se utilizan nin cortas nin varas, que o ser humano utiliza para gañarlle esa loita aos animais. En Sabucedo non se utilizan máis armas que o propio corpo e a forza do aloitador, e só un código de accións é válido para vencer as bestas nunha loita corpo a corpo. Este código baséase nunha forma de actuar e aloitar que se herdou de xeración en xeración: dous aloitadores van á cabeza e un ao rabo da besta. Cando a besta queda inmobilizada, procédese ao corte das crinas, que os cativos gardarán nas esteiras. Visto tradicionalmente como un "traballo de homes", son cada vez máis as mulleres que tamén participan dos labores realizados no curro. Seguindo, ademais, a estela das súas antecesoras, que se fixeron cargo de organizar a Rapa das Bestas tras o golpe de Estado de 1936, con homes combatendo na fronte. Ameaza eólica A pesar da importancia ecolóxica e cultural que xira arredor dos cabalos salvaxes que habitan nos montes galegos, o seu hábitat está en perigo. O modelo de enerxía eólica instaurado pola Xunta da Galiza, e cualificado polo tecido ecoloxista como "depredador", aprobou xa a instalación dunha infinidade de polígonos eólicos. As empresas promotoras enerxéticas non demoraron en comezar a destruír o espazo vital destes animais salvaxes. É precisamente o caso do monte Acibal, en Amil, no concello de Moraña, cuxa rapa coincide a vindeira fin de semana coa de Sabucedo. Acibal, Anduriña e Zudreiro son os nomes dos tres polígonos eólicos que se instalarán en Amil, e o primeiro deles atópase xa na súa fase de construción. A comezos do mes de xuño a plataforma Amil sen Eólicos alertaba dun posíbel uso de explosivos no monte Acibal, unha zona ademais onde o colectivo ten denunciado a destrución de figuras de arte rupestre. Figuras que, como no caso de Sabucedo, poden chegar a contar a nosa historia, e a historia que nos relaciona cos montes que agora destrúen as máquinas. Alén disto, fica en perigo a existencia das bestas, que ven estes días como o seu hábitat está a ser destruído, literalmente dinamitado. E, con ela, unha tradición ancestral como é a rapa que decorre no curro, símbolo da coordinación e da herdanza inmaterial do pobo. Con estes proxectos fragméntase o territorio debido á construción de grandes calzadas que permitan o acceso a enormes transportes cos equipos necesarios para a construción dos polígonos. Infraestruturas monstruosas que se rexen por unha lóxica que nada ten a ver coa conservación da biodiversidade. Téñeno claro os investigadores da Universidade da Coruña Fagúndez e Lagos: a transformación do sistema tradicional de explotación nun sistema que limite o seu comportamento, estrutura social e uso de espazo pode ter consecuencias indirectas indesexábeis. Por iso se precisa tanto un traballo de recoñecemento e apoio aos besteiros e ás besteiras que permita manter os cabalos no monte –como se fai e se fixo desde que existe memoria–, como preservar o hábitat dos cabalos salvaxes galegos.